Ni Sedric ti Baro a Bituen, ‘Bagis!

Ti akkub ti album ni Sedric

ADDA baro a bituen iti lubong ti Musika Ilokana!

Dayta man ti iny-e-mail ni mannurat Delfin P. Dumayas, ‘bagis.

Ket maysa kano pay nga ubing nga agtawen laeng iti walo. Isu ni Sedric Lacar Cansancio.

Segun ken ni ‘Bagis Delfin, ‘bagis, inistoria dagiti dadakkel ni Sedric a da Sanny ken Emelyne, dua a tawen laeng ni Sedric, naayaten nga agkantakanta. Gagangay iti ubing, saan a nalawag ken beddabedal. Ay ngem maitugotanen nga adda pangabil ti timekna.

No tallo ti tawen ni Billy Crawford idi madlawda a talentado nga agkanta, ni Sedric, dua a tawenna laeng.

Agasem!

*    *    *

Idi simreken iti eskuela, masansanen nga agkanta ni Sedric— awan ti pasken a lumabas a di agkanta. Banag a pakaay-aywan dagiti mamaestrana iti Catterpilar Center for Early Learner, Inc,. iti Siudad ti Laoag, a da Fe Ramos ken Pamela Ramos.

Ni Sedric, ‘bagis, ti superstar iti eskuelana!

*    *    *

Ket ti simmaruno?

Addan album ni Sedric, ‘bagis.

Napauluan iti “Dagiti Pakasaritaan a Naikanta,” buklen daytoy ti sangapulo ket siam a kanta.

Dagitoyda man: “Balasang nga Ilokana,” “Rag-o ni Karayo,” “Biag ni Hawayano,” “Nanang ken Tatang,” “Lua iti Tapok,” “Idol Ko si Kap,” “In Love,” Sadiay Hawaii,” “Umuna ken Maudi,” “Sakada,” “Welkam, Balikbayan,” “Kaanonto,” “Magpakailanman,” “Kalapaw iti Tapao,” “Maasika,” “Ina,” “Dua a Banag,” “Aramid ti Lalaki,” ken “Pagudpud.”

Aysus, no siak idi agtawen iti walo, ‘bagis, uray ta paulona pay laeng, diakon maikabesa.

Ngem no ni Sedric, ay, saluyotenna, a!

*    *    *

Naidumduma pay daytoy umuna nga album ni Sedric, ‘bagis.

Wen, a, ta kakaduana dagiti agkakalaing a kumakanta a kas kada Vhen Bautista, Joanne Domingo, Eden Abarra, Rachelle Mamaclay ken Noel Navarette.

Ket amin dagitoy, agrukbab iti kabaelan ni Sedric!

*    *    *

Garantisado met ti kalidad dagiti kanta ni Sedric, bagis.

Ta dagiti mabigbig a kompositor nga Ilokano dagiti nangipaay iti putarda a kas kada Benny Ventura, Bonnie Manuel, Sonny Dancel, Ericson Paulo ken Joyven Sison.

Saan met a nagpamayan a simmaranay da Flor Martinez ken Ernie Bautista iti Hawaii.

Wen, addan iti Hawaii ti rimat ti bituen ni Sedric, ‘bagis!

Saan ngarud a bumasol ni ‘Bagis Delfin iti kunana nga addan baro a bituen iti lubong ti musika Ilokana.

Kablaawandaka, Sedric!—O

(Naipablaak iti Bannawag, Disiembre 3, 2012 a bilang, iti seksion a Showbiz, "Di Pay Naluto, Naibusen" a kolum ni Angelo "Eloy" Padua.) 

Panagpaadu

Nagtayyec ti tarampo iti tengngana,

Ti lubong nagtayyec cadagiti matana!

   Ti pigsa nagbalin, ti pudot nagbalin,

   Ti bukel rimmusing, ti init simmingising.

Nagtayyec ti tarampo iti tengngana,

Ti lubong nagtayyec cadagiti matana!

  Ti pigsa nayallatiw

Ti lubong nagsagawisiw…

Tao ken tao

Agbalin a tallo.

--GODOFREDO S. REYES

(Naadaw daytoy a daniw a kas iti orihinal a pannakaisuratna iti Kutibeng: Philippine Poetry in Iloko, 1621-1971 nga inurnong ken inedit ni Marcelino A. Foronda, Jr. a naipablaak idi 1976 babaen ti De La Salle University, Manila. Inadaw met ni Dr. Foronda ti nasao a daniw iti koleksion ti autor a nasurat idi apagtapog ti 1950s. Naipablaak iti Bannawag, Marso 19, 2012 a bilang.)

Daliasat Uno

Ti panagsangpet ket panagpanaw met,

ti panagsardeng ket isu met laeng ti panagrubuat,

ket agtangep ti ridaw

ken agrikab dagiti tawa ti kalapaw,

kalpasan a mayebkasmo dagiti umel a pakada,

ti panagibilin

kadagiti mapanawan a kadua iti apagkanito,

adda bara ti abrasa a kas man aggapu iti temtem

a rummuar ti daga, umarakup a kas kapigket ti allid

wenno ti pulitipot nga isem ti sipnget

ti apagsipasip uray no kasla mairik

ti botas a kombat ti salemsem: agkayabkayab nga angin,

singin ti rissik, ngayemngem ti arakup

ti dumupir a masabet:

agsirko ti utek a tumpuak iti puso,

masirut ti pulso a sumarut

iti dapan: manaktuol dagiti bato, maikubray

ti darat, takki ti nuang a manalpaak,

ti nisnis ket mauyos, naangot

a pinabuyok ti ling-et, ti pay-od

ti istakeds ti rabii a ngumayngayebngeb.

Darupen latta dagiti dapan

ti turod ken ti anawang,

ti tambak ken uray dagiti limbang. Ania ngarud

no manabsuok iti burubor a naangot? Ania

ngarud no ramay laeng koma ti kumarawa

ngem uray mukod 'yarikapmon, a, latta?

Ket no kastan a dim' metten mataliaw

ti naggapuan, adda met latta sumangpet

a kakadua, kasla met laeng maipukkaw

dagiti paarasaas a kablaaw:

naggapuam?

papanam?

kaduam?

Ket matapik ti password, wen, abra

kada abra,

ken maritur pay ti sentido a manglagip

kadagiti alias: karamukom ti bayabas,

kasingin ti granada, ti marabutit a bao,

uray ania ditan ti kaipapananna, karpa

kahel, saba, bado a rutrot

anglem ti dara, adu, kas man

ukay-ukay a sinaksako,

maiburandis a masigkay

ti daan manipud iti kabarbaro.

Maibaga amin dagitoy

iti irut ti pinnasungad ken pinnasangbay

dagiti sarsarita ken salsalaysay;

iti met sungadan ken ti pagsangaan

a maikurimed ti panagpitik ti agtultuloy

a panagdaliasat ti anniniwan:

periodista seminarista pasabilis,

mannalon mangngalap aktibista,

doktora a kadre baliktad a polis,

kumebkeb ngem sumiripka met laeng

a mangsiput iti panagtungpal gilap

ti lawag a maukas iti gatilio ti garand,

maitungpal laeng dagiti plano a lininay ti manon

a panagibarangabang, ti dim' mabilang

a panaginiin:

An'a dayta, garand?

Wen, sinibarutko idi iti naiwalang...

Kawas met, dayta ket?

Punial, ha ha ha, dayta?

.357, baro? Wen. Aglatlati met,

kurang ti asa. Ladawan, porma

dagsen ken angot

ti panagkubukob uray no nakakidemka,

mailadawan ken itedda ti ehemplo

ket maammuam ti husto,

maadalmo ti usar ti uray ania

a kastoy: ni Tonio intakderna

ti nagiwarasiwis iti kastoy

ket narba ti kampo:

kukuatayo ti daga!

Ti apit, ti waya!

Kastoy ti tiket, italimengmo

ti amin a riknam dita pusom.

Addakan iti pagsasangaan,

adda nadalus a dalan

ken adda met rumiet iti masanguanan.

Wenno, mabalinmo met a raatan

ti bukodmo a desdes a pagturongan?

Agkutukot ti tumengmo

a mangsikkarud iti linnaaw,

matnag a sippawen ti dam-eg

ti daga a marim-it iti baddek

ti nawaya a dapan

(nakaabadayen ti botas

a kombat iti abaga)

nga agpasungad iti kanito

a maagaw ti lawag

ti ngayed ti sipnget

ket mailukip ti tawa

ket ibuang ti ridaw

ti panagsangbaymo.

Ti waneswes ti imam a maitag-ay

ken ti maminpito a kanabtuog ti gemgemmo

iti barukongmo ti rukod

ti balligi nga insangpetmo.

Ket iti isasar-ongmo, kunami:

adda latta karit ti dana

a daliasatem a balonmo iti yagyag ti tignay

ket agbalin nga anibmo ti derrep dagiti tagtagainep.

--FLORENTINO B. LORENZANA

Agoo, La Union

(Naadaw iti basirepublic.blogspot.com.)

Panagtanggad iti Buya

Kadagiti kurkursada a sumangpet

dagiti apokalipsis ni sirmata kenka.

Iti wasnay dagiti dalan

iti kettang dagiti agsisilpo a lugan

a pangurayan iti batang nga agaddang

makisinnelsel iti utek ni pintas

ket agkaribuso dagiti pangngadua

duadua kas iti panagtinnag ti bayakabak

no kasta a ti init ket nakaampayag kas

iti tanap ti Manoa iti oras ti milagro

dagiti lansa iti dakulap ti natay a dios.

Iti puseg ti bullalayaw ti puseg ti kayaw,

ket ti langit agungap idiayana ti saklot

am-ampog patpatiray-ok kunkunwari

a garaigi ti balasang a maariek

ti baro a di makaammo iti abut

dagiti di mamingga a palab-og

ti antigo a sipnget kadagiti bumegbeggang

nga apros, kas iti agek ti musa

ti agek ti prinsipe iti agsapa

nga umingar ti pus-ong ta agbirok

iti kaingas dagiti palimed a gartem

kadagiti turod iti panagsang-at

kadagiti pantok iti panagsalog

dagiti rikna nga agbirbirok iti karayan

pagpunduan dagiti mayanud a gabat

ti aglaplapunosan a layus iti sellang

dagiti agay-ayat nga agpalangguad.

A, matanggad ti buya

ket ti daniw ti mangikabesa

mangipiho iti linia.

--AURELIO S. AGCAOILI

Honolulu, Hawaii

(Naadaw iti basirepublic.blogspot.com.)

Kapote ti Kaibaan

Dayunyor, Nakkong, 'ta bangsal lagdaamon

Ni amam, dandanittan a nagudong

Kasaonan' Apo Mayor Bullilicong

Kokonsehal, Apo Hepe, Bise Mayor

Manganak kadakayo't kasar ken Azon.

Naisaganan, Nakkong, padaraen a yatang

Sanguananda tapno paraburdat' masukdal

Baboy, kalding, aso a yaraduan

Ni amangmo inton kimatnat' agkakamakam.

Ay, Dayunyor, 'toy inam kas man

Di mamati nga adda aabalayanna a baknanng

Nabileg, di mainiin, maap-apalan

Nasken nga agsanayak, kababain sa man

Ta yebkaskot' "Compadre, agtugawkay' pay"

Ken dinnakulap, kanigid-kanawan.

Ta siguradokon, Nakkong, uray pinnustaan

Ti isagutda kenka a kapote ti kaibaan

Naganda laeng kas orasion inka isawang

Uray sirok ti balite, dikanton maan-annongan!

--CLES B. RAMBAUD

Pinili, Ilocos Norte

(Naadaw iti basirepublic.blogspot.com.)

Karayo iti Aningaas ti Nobiembre

... for life's not a paragraph

And death i think is no parenthesis

-- e.e. cummings, "since feeling is first"

Cemetery of kisses, there is still fire in your tombs,

still the fruited boughs burn, pecked at by birds.

-- Pablo Neruda, "A Song of Despair"

Ngem agsubli ngamin latta dagiti giteb, kas iti 'yuulog

a 'yaagep ti saltek iti daga iti kada sumipnget,

di maliwayan a ritual ti panagtangep.

Iti daga, iti daga a nangaklon iti ladingit

nga inyandingay ti dimmapon nga atong.

Iti tangep, a naalunapet ti malunlunag

nga adiwara ti mapuypuyupoy, ngem di maiddep,

di met maiddep, nga esperma ti intugkelmo

a punganay a pipikel. Ti naiyasad a kadaanan

a kullayaw a nagkari a dinto tumapok ti tulang.

Siraraked iti nagkikinnuros a cadena de amor

ti padeppa a maat-atangan iti puraw a pinta.

Ti lasag a nakaidda iti sirok ti barsanga, di agrupsa,

agur-uray iti matnag a bayabas, dina masapul ti lua.

Ti padeppa a tumungtungraraw, iti baet ti samek,

iti labes ti saem, gumawgaw-at ti nakalansa

sadiay a lagip, irukuasna ti dakulapna a nalsok

ken agdardara: kukuak ti sabong, kunkunana.

Subbotek iti tanem ti managbasol a tulang,

kunana pay, adtoy ti anglem, adtoy 'di apros,

adtoy ti agek, adtoy ti dung-aw.

Agbitbitek dagiti tulang, dida makatalna.

Danggayanda ti naulimek a simponia

iti ngatingat dagiti nabsog a warwar a nuang

iti nagkaruotan a kamposanto a gaikanta, gabutanta,

pintaanta, ita a Nobiembre dagiti umulog a saltek.

--ROY V. ARAGON

Dupax del Norte, Nueva Vizcaya / Iguig, Cagayan

(Naadaw iti basirepublic.blogspot.com.)

Daniw ti Nataengan, Nataengan a Daniw: Panagsukimat iti Verso Ken Panagververso iti Iloko ti Sumagmamano a Senior Citizen nga Ilokano a Mannaniw

Ni ROY V. ARAGON

“A poem generates heat. The friction of the language causes the words to spark and fire. You can warm your hands at a poem; you can be consumed by it.” — Jeanette Winterson

“Poetry’s purpose is to reach other people and to touch their heart…. The more poems we read, the deeper is our knowledge of the world.” — Ted Kooser

“Whenever a poem enacts what it is about, it creates a way for itself to live dramatically inside the reader. It becomes an experience unto itself.” — Edward Hirsch

“Native ability and hard work are essential to poetry, and pleasure is the stimulus to both.” — C. John Holcombe

APAY ti daniw? No maipapan iti daniw ken panagdaniw, gagangayen a masaludsod no ania ti daniw. Ken no kasano. Ngem manmano a maamad no apay, manmano a maagapad ti kinaapay ti daniw ken panagdaniw.

Ngem gagangay a masansan a maammuantayo met laeng ti kinaapayna no maammuantayo ti panggep ti daniw ken panagdaniw.

Ket maysa a kangrunaan a ranta wenno gandat ti daniw (malaksid iti daytay tradisional a konsepto ken/wenno diskurso a pangipamatmat wenno pammatalged iti pudno ken kinapudno) ket tapno mangabbukay ken mangitalukatik iti naimnas, naganas a rikna ken panagrikna iti panagbasa ken panangimutektek ken pannakaawat. Adda kasla maysa a mensahe a masagang wenno maalaw iti tunggal epektibo a verso wenno nasamay a daniw, mensahe a kangrunaan ken kaaduanna ket palnaad wenno parangarang ti/iti padas wenno kapadasan ti/iti rikna.

Padas ken rikna, rikna ken padas: kadagitoy ken dagitoy ti natalged a nangruna a gapu no apay nga adda daniw ken panagdaniw, no apay nga adda maidaniw ken agdaniw, ken kasta metten no apay nga adda mannaniw. Tapno mangted ken mangiparangkap iti kapadasan ken karirikna: mangiparikna iti padas, mangipapadas iti rikna. Ti maysa a daniw–daytay makapudno a daniw, maysa no di man maipangruna a panggepna ket ti mangiburay wenno mangipaduyakyak, mangyanninaw iti maysa wenno ad-adu pay a padas kas naadaw iti biag, pudno man wenno uray parbo; ken ti mangiparikna itoy, mangipasulbog, mangipaabbukay iti rikna–ta ti rikna ken panagrikna ket padas met laeng, kas naagapaden, kapadasan ti panagrikna ken pannakarikna.

Ngem nupay kasta, saan nga agpatingga kas medium wenno vehiculo ti padas-rikna ti maysa a daniw wenno panangidaniw. Masapul a ti daniw a mismo ket isu ti padas. Nga isu met laeng ti rikna. No agbanag a kastoy, makapudno no kua a masao ti verso, ti daniw, ket makapudno met no kua ti mannaniw a nangikallatik wenno nangyallawat iti padas-rikna ken rikna-padas.

Ngem no daytoyen ‘tay kinaapay ti daniw, no kastoy ti ranta wenno nakairantaan ti daniw, kasano ken kaano a maanninaw ken masirpattayo a ti mabasatayo a binnatog dagiti balikas wenno maimdengantayo a samiweng dagiti verso, ket daniw? Agbasbasa, agdengdengngeg ken agsursurattayo kadagiti balikas ken prase ken binnatog nga awagantayo iti verso, wenno daniw, ngem kasano ken apay a kunaen wenno panunoten ken kedngantayo a dagitoy a balikas ken prase ken binnatog ket daniw? Wenno uray verso? No kadin adda maapiras wenno matingitingtayo sadiay a rikna wenno no adda kadin maitugotan ken mapasingkedantayo a kapadasan sadiay ket kunaentayon a daniw daytoy wenno naindaniwan? Kaano ken kasano a makuna wenno mapasingkedantayo a ti maysa a daniw–no pudno ken makapudno man daytoy kas daniw–ket epektibo a daniw? Kasano met ken kaano a ti maysa a nagsurat iti daniw ket kapkapnekan ken natalged a maawagan wenno mabigbigtayo isuna a kas mannaniw?

Agsubli ken agsublisublitayo kadagiti saludsod nga agbirok ken agbirbirok kadagiti  sungbat ken saludsod met laeng manipud iti kinaapay agbuelta iti kinaania ti daniw? Ania ken kasano ti panagdaniw, panangidaniw, pannakaidaniw, pakaidaniwan, pakadaniwan? Ania ti naindaniwan ken ania ti maidaniw a daniw? Umanay ken makaanay kadi a kuna a ti daniw ket ‘tay mamagbaga, mangibagbaga, parabagbaga wenno adda laeng ibagbagana? Wenno ‘tay mangiparipirip, mangipasirip, mangipamutektek, mangarit kadagiti adu ken agduduma a padpadas ken rikrikna? Kangrunaanna, ania ti nagdumaan ti maysa a mannaniw ken ‘tay maysa a dumadaniw–ti maysa a mammutar kadagiti naindaniwan a balikas ken iti maysa a mammalikas kadagiti naindaniwan a putar? Ikanayontay’ a pakasikoran: adda kadi ket ania ti nagdumaan ti verso ken ti daniw? Ti maysa a mammerso ken iti maysa a mannaniw?

Padasentay’ nga isapulan iti padas ken sungbat dagitoy iti panangpadastayo met a panangsukimat iti verso ken panagververso ti sumagmamano nga Ilokano a mannaniw iti Iloko babaen dagiti daniw a naisalip iti Senior Citizens Literary Contest ti umuna a Judge Joven F. Costales Literary Awards (JJFCLA).

Adda rigrigat wenno rikrikutna no kua a kedngan ti kinadaniw ti maysa a naputar wenno naikur-it a daniw. Nangruna la unayen ti kinamannaniw ti maysa a mannaniw. Ngem ketdi, kaaduanna nga adda met laeng iti agbasbasa wenno iti resipiente– ti reader wenno audience a nakaisangratan ti daniw–ti panangeddeng ken pangngeddeng no ania kadi ti ania ken no sino ti sino: masapul no kua ti maysa a nasaririt a panangbasa ti maysa a nasaririt nga agbasbasa tapno mapadas ken mariknana ti padas ken rikna nga ibisbisik ken ibisbislin ti tunggal daniw/mannaniw wenno verso/mammerso. No masippaw wenno masibbolna daydiay impallangatok wenno imbitin ti mannaniw a ganas ken parabur ti daniw, kukuana daydiay a pagganasan ken pakabsogan–no la ket agganas ken mamutittit, kapkanekanna a daniw daydiay.

Adda latta ngamin relasion ti writer ken reader kas speaker ken audience. Addaanda iti maysa a kita ti dialogo ken panagdialogo, maysa a klase ti panagkinnnawatan uray pay dida agkinnaawatan wenno agkaawatan. Agkadua a kanayon dagitoy, writer-poet ken reader. Adda agduduma a mannaniw iti agduduma a daniw ken panangidaniw iti agduduma met laeng nga agbasa ken panagbasa. “A certain kind of poem teaches you how to read it,” kinuna ni Edward Hirsch, mannaniw ken critico nga Americano, ket inlawlawagna daytoy a penomenon a ti tunggal daniw ket maysa a mensahe iti uneg ti botelia a naipalladaw iti mangliwengliweng a taaw, agkatangkatang daytoy agingga a maidaknir iti maysa nga aplaya ket agingga a sadiay, adda mangalaw ken mangpidut, manglukat iti botelia ket basaenna ti mensahe, maduktalanna ti mensahe ti/iti mensahe—isu, isuna a nakaisangratan ti daniw, isu a makaibaga nga “awan duadua, daniw daytoy!”

Ti reader, maysa met laeng a jurado. Kednganna babaen ti panangapresiar ken panangaklonna iti rikna ken padas a masagrapna iti basaenna. No naray-aw, naliwliwa, napnek, nagganas ken uray pay no naladingitan, nalidayan, naluyaan, natignay ti pungtot wenno nakemna iti inna binasa, nagballigi ti daniw ken ti mannaniw.  Ket babaen kadagitoy a rikna ken nainaig a padas, nakedngan ti daniw, nagbalin nga ukom ti reader, aklonenna man wenno saan.

Ngarud, iti innak pannakipagpili kadagiti naisalip a dandaniw iti SCLA-JJFCLA, dagiti nadakamatko a bambanag ken pakaseknan ti sinapulko idi rugiak a basaen dagiti 13 a koleksion ti dandaniw a naipaima kaniak. A kedngak, umuna unay, kas reader-judge, no dagitoy kadi met laeng ket makuna a dandaniw (ta salip la ket ngarud daytoy iti panagputaran iti daniw; daniw dagiti maidatag a makedngan). No makatakder, makatungpal met la kadi dagitoy kas daniw wenno adda laeng sumagmamano a galad wenno gupitda a naindaniwan, wenno maradaniw ket nagindadaniw wenno nagsurat laeng iti patienna a kas daniw ti mannurat/mannaniw a nangipatulod iti pakisalipna a ververso.

Nupay kasta iti panagbasa ken panagpilik kadagiti mabalin a mangabak iti salip, saanak ketdi met a nagbalin a kas ‘tay perfectionist wenno istrikto a critico. Nupay addada met sumagmamano a patien ken patpatiek a teorteoria wenno filfilosofia wenno disdiskurso iti poetics wenno literary criticism, saanko (unay) nga imbatay kadagitoy ti panagbasak. Nagbalinak a kasla gagangay a reader ket ti nagbatayak ket daytay tradisional nga estetika a “no maganasanak wenno matignayak” iti artistiko a kinalibnos wenno kinasamay daytoy a partikular a binnatog kas daniw wenno verso, kedngak a naballigi wenno nagballigi. Kas nakunak iti maysa a salaysay,

“agduma ti panagamiris ken panagarisit kas jurado iti salip nga adda mangabak ken maabak iti panagamiris ken panagarisit kas critico iti sinurat tapno kedngan daytoy kas successful a literary art wenno literary work. Nupay di mainsasaan nga agpadada a nasken nga addaan bagnos ken pagbatayan a literary theories tapno nasamsamay ken nakappapati ti keddeng ken pangngeddeng, saan a nasisita a maysa a full-fledged a critico wenno practicing critic/theorist ti agjurado tapno maikari ken agballigi nga agpili iti premiado a sinurat. No maysa man a kasta ti mapusgan a jurado, nasayaat unay, maysa a bonus dayta. Ngem mapagdasig koma ti akem ti jurado iti salip ken ti critico iti sapasap a diskurso ken topografia ti literatura. Ken, mapaggidiat koma ti akem ti jurado/critico iti analytical criticism ken iti theoritical criticism ta nupay adda dagiti pagpadaanda, agsupadi dagiti sursuroten dagitoy a metodolohia ken estratehia iti panagamiris ken panagadal.” 1

Maipakat latta ngarud daytay arigna “infamous” a panagjurjurado iti Literatura Iloko a “bukod a panagraman.” Ngem saan ketdi koma a malagidaw ti kastoy a panagpili a piliem kas naimas ken kaimasan ti maysa a sinurat gapu ta napnek wenno nabsogka a nagbasa segun iti pagaayat ti bukod a dilam a savor wenno nanam, a saan ket a gapu, no maminsan (laeng), ta nalaing nga agluto wenno kosinero ‘tay nagsurat. No itugotan, adda met laeng teoritikal a pagbatayan ti kastoy a panagbasa-panagpili, di masaaw. Madlaw iti “panagraman” ti kasla naglilimog a konsepto a formalista ken/wenno new critic ken uray pay kas reader-response critic babaen dagiti gamigam a close reading wenno close analysis ken textual/analytical a panagamiris ken panagarisit. Ken, 

“uray pay no common sense laeng wenno simple a panagraman a kuna, no siripen ket adda mailangaan ken maalimadamad a teoria a nakaibinggasan dayta a reading wenno interpretasionda. Ngamin daytoy panagraman a makuna isu daytay kasla natural a rikna a gubuayen wenno itden ti estetika, wenno libnos ken inner peace nga itden ti arte, ti mabasa nga obra, daytay kas koma no mapnekka iti maysa a daniw ket mariknam ti kenosis, wenno iti koma novela ket mariknam daytay kairosis, ket no met drama (aglalo no trahedia wenno tragicomedy) ket daytay catharsis.” 2

PAKABUKLAN DAGITI NAISALIP

Makatungpal wenno makatakder amin a naisalip a daniw no padas/kapadasan-rikna/panagrikna ti ilangaan ken amirisen. Addaanda amin iti universal a padas-rikna ken sangkataoan a rikna-padas. Natural, agsipud ta kaaduanna ket kabukbukodan a padas ken rikriknaen ti inda insursurat, nangruna ‘tay padpadas ti panaglakay/panagbaket wenno pananglaglagip iti napalabas a kinaubing ken panagubing a naglasat ken nagsagrap iti adu a pannubok, rigat, uppapay, pannakaabi sakbay a nagun-od ti balligi, pannakapnek wenno tampok ti kinatan-ok. Natural, ken literal a padas ken kapadasan, kunak man. Adu ketdi met ti mangitaltalukatik ken mangikalkallatik iti agduduma a padas ti rikna ken rikna ti padas ket natural, manen, natural ken literal nga ayat, ‘tay romantico a rikna a masansan a pananglaglagip iti ubing nga ayat ken nadarisay nga ayat a di agpalta ken di agmawmaw, lumakay man wenno bumaket ti tao wenno ti rikna. Addada met ti nagiparparangarang ken nagiwarwaragawag ken nagipakpakdaar-nagibalballaag kadagiti nakana ken nadadagem a rikna ken nakakas-ang a padas iti agduduma a tay-ak, situasion ken panawen ti pammati, relihion, politika, ideolohia.

Padas ti/iti rikna, rikna ti/iti padas ngarud amin ti bugas dagiti naisalip. Ngem nupay kasta, gapu kadi ta addan dagitoy a ramen wenno kararamen, makuna kadi ngaruden a nagballigi dagitoy a ververso kas daniw ken dagiti nakisalip kas mannaniw?

Di mainsasaan a verso amin, daniw amin dagiti naisalip. Padayawam daydiay nagsurat no ibagana a daniw daydiay inkur-itna a linia, binnatog wenno parapo. Adda karbenganna kas nagsurat no patien ken talkenna a kas daniw ti inna insurat. Uray pay no iti bukodmo a panagraman ket patiem a verso laeng daydiay insuratna ket saan koma a maawagan a daniw daydiay. Manen, kaniak, iti panagpili ken panamagdadasigko, diak insaad ti biasko a kas koma maysa a new critic a mangipapilit a maymaysa ti nairanta a meaning ken ti nabalabala nga istruktura ti linlinia wenno binnatog ti nasurat a texto kas plinano ken inggagara ti nagsurat; wenno iti sidong ti maysa a deconstructionist a mangibaga met nga awanen iti nagsurat ti daniw ti meaning ket addan kadagiti agduduma a readers iti agduduma met a panangipapan ken kaipapanan.

Nupay kasta, iti met biang ti reader-judge, padayawam met daydiay reading ken judgmentna, daydiay “bukodna a panagraman” a pangibagaanna no naganasan, nabsog ta naimasanna ti nagbasa wenno ketdi met nasalimuyaw wenno naalidukdok wenno narurusok ta madi ti panagsaad ti rinamananna a texto wenno verso.

PALPALIIW KADAGITI NAISALIP

Kitaentay man no kadagitoy a daniw dagiti nataengan a mannurat nga Ilokano ket adda mapili wenno maagsaw wenno madiskubretayo a nataengan a dandaniw. Wenno kas "maipagpannakkel kas obramaestra iti Literatura Ilokana" a kas kalikagum ti alagaden ti salip.

Adtoy ngarud ti sumagmamano a paliiw kadagiti naisalip a koleksion ti dandaniw (10 a daniw ti tunggal koleksion) wenno iti sumagmamano nga individual a daniw manipud iti agduduma a koleksion.

Idi rugiak ti agbasa kadagiti naisalip a dandaniw, simken a dagus kaniak daytoy a paliiw ni Herminio S. Beltran, Jr.: "Nangangaral, didaktiko, tigmak sa luha, amoy-simbahan, nakabaon sa lusak ng pag-ibig at relihiyon ang daniw o tulang Iloko." 3

Nabayagen a naibatad ni Apo Beltran dayta a paliiwna, idi pay 1986, iti nangabak a salaysayna. Ken kinapudnona, paliiwna ketdi dayta kadagiti nabasa ken inadalna a dandaniw dagiti Ilokano a mannurat sakbay ti Martial Law idi panawen ni Apo Marcos. Kasta kano ti dandaniw ken panagdandaniw iti Iloko kadagidi a panawen, ngem in-inut kano met laeng a nakaruk-at dagiti mannurat nga Ilokano kadagiti panawen iti arinunos ken kabayatan ti Linteg Militar ket nagputarda met kadagiti "modernista" ken socially-conscious a dandaniw 4 ket sumagmamano ti immibbet ken rimmuk-at iti "nakailubnakanda a romantisismo."

Ngem daydiay damo a paliiw ni Apo Beltran, saan nga interamente a naibbatan/inibbatan ti dadduma a mannurat nga Ilokano ket ti imasna, agingga kadagitoy, masarakan pay laeng iti adu a putar ken panagputputar dagiti mannaniw iti Iloko, nataengan man wenno ubbing a mamannurat. Nalabit, saan ken saanen nga agbaliw daytoy wenno saan ken saanen a maliklikan ti kastoy ket agtalinaeden daytoy kas gupit wenno nakaparsuaan ti panagdaniwan nga Iloko. Nupay, makapabang-ar met ketdi a maammuan nga adu metten nga Ilokano a mannaniw iti Iloko ti permanenten nga immibbet wenno nakaruk-aten itoy.

1. Mamagbaga ken mamalbalakad, romantisista ken moralista a kaskasaba

Kaaduan kadagiti naisalip ti nasurat a didaktiko wenno panangaskasaba a romantisista. Ket kas didaktiko a romantico, kaaduan a daniw wenno verso ti agtun-oy wenno naigagara a pammagbaga, pammalbalakad, paratignay, inspirational wenno ‘tay makunkuna a desideratum (plural: desiderata; kayat, masapul wenno kasapulan a bambanag) a pinalatak ti daniw a "Desiderata" ni Max Erhmann Nakalatlatak daytoy a prose poem ket masansan a makita wenno mabasatayo kadagiti poster wenno card ket no kua kadenna met daytay nalatak a "Footprints in The Sand" ni Mary Stevenson, wenno saan, daytay naindaniwan a kararag a "Serenity Prayer" ("God grant me the serenity to accept the things I cannot change, courage to change the things I can, and the wisdom to know the difference.") ni Reinhold Niebur.

Kitaentayo daytoy "Quo Vadis, Agtutubo?" manipud iti koleksion ni Val Zed (parbo a nagan ti nakisalip):

Pagturongam agtutubo?

Nawatiwat pay daliasatem

Magnaka a sikakarting

Napnuan anag ken simbeng

Sapulem uged a kaikariam

Dakulap nataba a kapanagan

Adda kadagita imam

Uged a kaikariam, masakbayam

Ngem taliawem aglawlaw

Tapno dika mayaw-awan

Adu ti dalan agtutubo

Namurumuran seba ken siit

Palab-og ken uppapay

Derrep ken sulisog

Dagitoy dagiti balangan

Panagdalliasat iti dalan

Annadam ti maitebbang

Tapno dika mayaw-awan

Umaddangka a napnuan sirmata

A mangbirok narimat nga agsama

Wen, agtutubo sapulem

Nataba a bugas masakbayam.

Kasta met dagitoy nga stanza iti "Agtangad iti barsanga" iti koleksion ni Jab Ang Lem (a nakaiparangan manen dagiti tradisional a persona a kanayon a maaramat iti Literatura Iloko, iti man daniw wenno fiksion: ‘tay lakay ken ubing, a masansan nga agapo, ket kas manamnama, mamagbaga latta ti tradisional a napnuan praktikal a sirib ken padpadas a lakay-maestro iti tradisional nga inosente nga ubing-adalan):

agsingsingpetka, apok, agadalka

a naimbag ta kasta met ti impatawidmi

iti amam uray naisalda ken nailako

amin a talon ken bangkagko

ti adal agtalinaedto latta a kinabaknang

awan ti makaagaw dayta kenka

uray lakaykanton a kas kaniak

kukuamto ti adalmo iti agnanayon.

ala, apok, ipasnekmo ti agadal

no dayta ayat, saan a malabes

kamkamatendakanto dagiti babbalasang

inton agturpos ken addan trabahom

no patiennak, saankanto nga agbabawi

kunamto a pudno ti balakad ni lolo

aglalo no makitakto pay ti panangawatmo

iti diplomam iti nadaeg nga entablado.

Saan met a pakalagidawan no kastoy wenno kakastoy ti putaren a daniw ngem gapu iti kinalataken ti desiderata style wenno tema a kas iti "Footprints…" nagbalinen dagitoy a kadawyan, kayatko a sawen, overused wenno overly exposed, nagasgas, nagagara, nadudog unayen dagitoy nga estilo ket kaaduanna a nagbalinen a cliché wenno trite wenno corny payen. Maulit-ulit, makauman, awananen bileg ken pikapik dagiti kaaduan a balikas wenno prase a mainaig kadagitoy a tema (kas iti "quo vadis," "nawatiwat a daliasaten," "uged a kaikarian," "dalan a namurumuran seba ken siit," "umaddang a napnuan sirmata," "narimat nga agsapa," "adal agtalinaed a kinabaknang nga awan makaagaw; kukua iti agnanayon," "ipasnek ti agadal," "balakad ni lolo," "diploma," "nadaeg nga entablado" etc.).

Malaksid ketdi no maikagumaanan koma nga iparang wenno ibaga iti kabarbaro nga akem, langa ken timek ken iti nasadsadia ken nasarsaranta a lengguahe, interesting ken lively ti daniw uray pay pammagbaga daytoy: bay-an nga adda ibagbagana ‘tay daniw imbes a mamagbaga laeng wenno adda bagbagbagaanna.

Kas koma iti daytoy naiduma a daniw a "Tiliwek Ti Layap" iti koleksion ni Ale Basi:

Iti kanito a dumges

Ti anniniwan ni limdo

Tiliwek ti layap

Iti dakulap ti rugso

Pagsalaek dagiti lames

Iti tapaw ti angin

Agtayabak nga agdisso

Iti rusok ti bangen.

No man ta malmesak

A mangtiliw iti layap

Ibulosko ti musika

A mangilung-aw kaniak

Pasgedak ti gartem

Iti rupa ti bulan

Iyappanko ti taraon

Iti rabaw ti dulang.

A, iti awan patinggana

A dalluyon ti biag

Sumallin-rumimbaw latta

Ti rupa ti tikag

Ngem no masiputak

A sumpeg ti didigra

Tiliwek ti layap

A pangbasnot-pangontra.

Wenno dagitoy a binnatog iti "Nagbatayak iti Ulep iti Imbaklayko a Lubong" iti met laeng koleksion ni Ale Basi:

Diak ammo no kasano ti pigsak a nangdupir

Iti dalluyon a nangirareb koma kadagiti bato

Iti teppang ti manursurdo a kabakiran ti biag.

Ti ammok: naaramidko nga inalaw

Dagiti agkarkarayam a gammagamma ken uray

Dagiti tukak a pinaragsak ti tudo: a nangsebseb

Iti kalgaw a tungpa kadagiti nasadut a ramay;

Ken nangdanum iti naatianan a basaw

A nangilili kadagiti agkakapsut a buntiek.

Maysa met laeng a desiderata dagitoy a daniw ni Ale Basi, mamagbaga ken mamalpalagip ken mamatpatalged ken mamakpakired. Ngem naidumada ta desiderata para iti bukod a bagi dagitoy ken nupay di latta maliklikan ti sumagmamano a cliché, naikkan ketdi iti naisalumina a fuerza babaen dagiti nakaranting a balikas ken panangibalikas ken nasagpawan kadagiti nabileg nga imahen a dadduma ket surealistiko iti estilo ni Federico Garcia Lorca ("pagsalaek dagiti lames iti tapaw ti angin," "pasgedak ti gartem iti rupa ti bulan") wenno iti burik dagiti primeval ken elemental a daniw-nakaparsuaan ni Pablo Neruda.

Kadagiti pay daniw a didaktiko ken estilo-desiderata, kas romantisista, adu, no di man amin, ti makuna a "moralista" wenno "moralizing" a verso nga agpanggep a mangibunannag wenno mangirikiar iti puro a kinalinteg, kinaimbag, kinasayaat, kinapintas, a kasla ketdin ti solo wenno ultimo a nakaisangratan wenno pakaisangratan ti daniw wenno panagsurat iti daniw ket tapno mangted laeng iti "moral lesson." Wenno ‘tay agreklamo ken mangbusor iti kinakillo, kinatiri, kinadakes, kinalaad. Masansan ngamin a maipagarup nga epektibo kano ti daniw no addaan ranta a mangbalakad wenno manglawlawag wenno mangibagnos. Wenno mangkonkondenar iti kinadakes ken mangitantandudo iti kinaimbag. A kasla man maiparparang wenno maiparparangarang a ti mannaniw wenno ti persona a mamagbagbaga iti daniw ket maysa a morally-upright wenno ulidan ti kinaimbag, kinasingpet, kinasayaat wenno modelo wenno autoridad ketdi ti kinasirib ken kinalinteg.

Kitaentayo dagitoy a binnatog manipud iti "Margaay Pay Diay Bantay" iti koleksion ni Raquel Roma:

Awan ngamin bileg a mataginayon

Linteg dayta ti agdama a lubong

Kas ti bulong aglaylay agluom

Matnag maisina nagtaudanna a puon.

Ita nga aldaw adda bilegmo ken turay

Aramatem koma a taklin awanan gaway

Saan a pangidadanes panggundaway

Laglagipem, margaay pay diay bantay.

Ta adda malem iti tunggal bigat

Paglintegan lubong awan makasukat

Sika ita, ngem isudanton bigat

A kas iti agus a masukansukat.

Ken kasta met kadagitoy a maudi a linlinia manipud iti koleksion a "Dandaniw ti Kinamaag" ni Futuro Arte (a nangidaniw iti nadumaduma a "kinamaag" [kinapasindayag, kunniber, pannakikamalala, pammardaya, kinabuklis, panagkusit, panagririri, kdpy a makarimon wenno immoral nga ugali ken aramid] a masarakan iti uneg ken ruar ti sangakaarrubaan, pagtaengan, ofisina, pagobraan, profesion, pampasahero a lugan, paglalabaan, kdpy) nga agpanggep a kasla agpaay a proverbio wenno kas quotable quotes iti moral a biag/panagbiag:

2.

aklonentay’ koma a maymaysa laeng ti perpekto-

nangato man inadal a tinurpos, adda latta riro

3.

agtalinaed latta a pagwadan ti adda maipakitana-

ngem iti sao pay laeng, ti aramid maitungtungkua

4.

ti dakes no mapenaan nagbungbong, agbakasion-

agbanag a kakaasi ta maikulong, agkonsumision

5.

agpaliiw a di agpampamay-an ita ta nasapa pay-

kadagiti minamaag-ugali kaopisina a pasindayaw

6.

panunoten no bassit diperensia, panagpasensia-

tapno awan ti ania man a dakes a pasamak a dumna

7.

isu, a narigat ti agsaosao awanan iti proeba-

ta kaso daytoy, a pakaibaludan iti pammardaya

8.

kasta ti biag, sapulen ti kanen iti innaldaw-

a mangted kenka iti kired, salun-at ken dayaw

10.

isu nga iwaksi ti amin a kinamaag a maikaniwas-

tapno grasia itden a naynay ti Dios a managayat

Wenno dagitoy nga angry lines iti "Bircogka, Barumbado Capay" iti koleksion ni Mr. BRH, a nupay nagibaga ken nasabrak a namagbaga, saan met nga actually namamagbaga iti nasayaat wenno umno ken limpio a balakad a pagnakman koma ti kinondenarna a birkog ken barumbado ngem ketdi ad-adda a namadakes la ngarud iti siguden a dakes:

Saan ka laeng a bircog

Barumbado ca pay

Manglimlimo agur-uray

Ti mabalinmo a luccuen

Ken idadanes ti panagbiagna.

Nalansica, managundaway

Ta amin nga aramidem

Maicaniwas ti nalinteg nga aramid

Estilom buloc, narugit

Casla carugrugit ta cararuam.

Aginaldaw awan aramidmo

No di mangloco ken mangallilaw

Baribar ti cararuam

Ket awan pagtungpalam

No di sica ken caputotam.

Manon ti ginundawayam

Tapno kinabircogmo agtultuloy

A mangracrac ti na-Diosan

Nga aramid ket dagitoy

Tawiden met laeng ti capototam.

Saan man ketdi ngata nga inranta wenno saan ketdi nga aware dagiti nagsurat a madasig kas didaktisismo wenno desiderasista ken moralista la unay ti tema wenno ti klase ti daniw ken panagdandaniwda gapu iti sabali a mentalidad mainaig iti daniw ken panagdaniw—a ti panagdaniw para kadakuada ket pammagbaga wenno pamalbalakad laeng, ket ti daniw para kadakuada ket maysa a medium wenno wagas wenno ramit a pangiwaragawag ken pangitandudo laeng iti moralidad wenno kinapintas ken kinaimbag.

Ngem no apay a daniw ti daniw ket tapno mangiparang ken mangipaay iti padas ken rikna. Ngem natural, saan met nga amin a padas ken rikna laeng maipapan iti kinasayaat ken kinalinteg. Saknapen, sakupenna amin a padas ken rikna, naimbag wenno dakes, nalinteg man wenno killo. Nga iti pannakaibunannag wenno pannakaipamutektek dagitoy a padas ken rikna, maammuan ken mabigbigtayo ti sabsabali a padpadas ken rikrikna ket iti kasta, datayo kas reader, kas audience, kas addressee, kas recipient, mabalin a matignaytayo, mabalin a maam-ammo ken mabigbigtayo a nalaing dagiti bukodtayo a padas ken rikna kas maiyasping wenno maigidiat kadagiti adu ken agduduma a padas ken rikna.

Ti mannaniw, nawaya ken addaan wayawaya, idaniw ken daniwenna amin a kayatna a daniwen ken idaniw. Wen, uray pay dagiti dina kayat koma nga idaniw ken daniwen. Agpartuat ken agiparang ken agipamutektek kadagiti barbaro wenno karkarna a padpadpadas wenno rikrikna kas wagasna a mangipaneknek wenno mangipasingked iti maysa a pudno wenno agdadata a kinapudno, naimbag man daytoy wenno dakes, kas naadaw iti biag/panagbiag. Ket ditoy a makipartisipar met ti reader/recipient a mangeddeng, mangaklon wenno mangumsi ken mangiwaksi ket babaen dagitoy a natignay wenno naabbukay kenkuana (reader) a rikna—ken padas met laengen, lalo met a limmawa wenno immuneg ti bukodna a pannakaawat wenno kapadasan iti bukodna a lubong wenno iti sapasap.

Kas ehemplo, kitaentayo daytoy daniw a "Nalpasen!" manipud iti koleksion ni Marc Jacob:

Simmarabo ti naamo nga apros ti pul-oy iti uneg

Daytoy bassit a lubong a binalkot iti artipisial

A lamiis. Ala, ket dumanonkayo, a!

Kasla dayta ti yaw-awis ti naalikaka iti pannakatikapna

Ken ti pannakatubayna a pigurin ti lakay nga Igorot

Nakasuako ken nakakalladay iti upigan.

Nagsabat dagiti maililiwan a mata

Simmaruno dagiti di mapengdan a rinnisiris

Dagiti kasla kape ken gatas a kudil

Naparnuay ti lamuyot iti isem ken arasaas a mapengdan

Ket ti bara nagkarayam a kasla aweng ti kutibeng

Kadagiti urat a nakayayusan iti bileg-rugso

Ken ragsak a nangkidag iti palalo a bitekbitek.

Daytoy ti lubong a nangidusngo iti apagbiit a panagdamsak

Kadagiti ima ken saka; sinnanggol, dinnuron, kinnepkep

Minnatmat a sarunuen dagiti banang-es

Ken panagtipon iti lanit ti bagi a galisgalis

Dagiti maipasngay a darikmat.

Nalpasen.

Tumakderka ditan ta urnosem

Dagiti naiwarawara a gargaret nga imburindias itay

Ti ingget pigsa a bagyo. Urnosem koma metten, a

Dagiti nakuso a buok a pinungot itay

Iti apagdarikmat a damsak.

Saan latta a nagkir-in daytoy nakabaag a pigurin; di mapunas

Ti isemna a kasla mangyar-arasaas iti daytoy: Nalpasen!

Wen, nalpasen ti bagyo a nangdalapus iti uneg

Daytoy bassit a lubongko!

Iti dadduma, di bumurong a kednganda daytoy a daniw kas naalas wenno bastos, immoral, gapuna a saan a napintas wenno nasayaat daytoy a mabasa ken kas maysa a daniw. Ta mabalin a ti pareha ket agkamalala, wenno agayan-ayat nga agtutubo (a mabalin pay a menor-de-edad) a di pay nagkallaysa, ti kasla limed ken agdardaras a simrek iti "siled ti basol" tapno, ania pay, inda "agbasol."

Ngem saan a basol ti daniw, saan a pakabasolan ti mannaniw, no naiparang laeng ti maysa a padas, no naiparikna laeng ti maysa a gagangay a kapadasan iti baeten ti dua nga agin-innayat wenno agpimpinnateg a nagsarak iti "bassit a lubong a binalkot ti artipisial a lamiis" ti maysa pay a denumero a siled a bambantayan ti maysa a kasla enkargado a pigurin ti maysa a lakay nga Igorot, ket sadiay, manen, "dinalapus ti bagyo" ti lubongna, iti "apagbiit a panagdamsak."

Ngem apay ngamin a ti maysa nga umuna a mapanunottayo kas reader ket daydiay dakes wenno immoral nga aramid? Nga ipatotayo a posible nga extramarital wenno premarital sex wenno relasion daytoy ket bin-ig a derrep ken kinauttog la ti adda. Ania ketdi met no legal nga agassawa a napan nag-short time iti motel daytoy a pareha, adda kad’ dakesna, awan kad’ karbenganda nga agderrep ken aguttog? Ket ania ti dakesna, ania ti immoral no daniwam, no idaniwmo, ti padas ti panagderrep ken rikna ti panaguttog?

Ngem addada ngamin parparipirip iti daniw a kas man maysa a maikurkurimed daytoy a naaramid wenno aramid ket kas man a maysa daytoy nga illicit relationship. Saan a maymaysa ti kaipapanan/paripirip ti nadakamat a "bagyo" ken "damsak" iti daniw. Simbolo ken imahen dagitoy iti adu a panangipapan ken kaipapanan ket adda iti agbasbasa ti tunggal kabukbukodan a reading wenno interpretasion.

Ket ngarud, gapu kadagitoy nga adu a nagutugot wenno naarit ken nakaritna a reaksion wenno response, naballigi daytoy a daniw kas daniw ket nagballigi met ti mannaniw a nangiparang ken nangiparangkap iti rikna ti/iti padas ken padas ti/iti rikna.

Iti bukodko a panirigan, maysa daytoy a daniw kadagiti kapintekan ken kapintasan iti amin a daniw kadagiti amin a koleksion. Nababaked dagiti imahen ken nabibileg dagiti metapora a naiparang.

Kas pangnayon, adtoy ti maysa pay a daniw a napno iti makapnek a pikapik ken naganas a metapora/parparipirip ken kangrunaanna, nasaranta ken namsek ken rhythmic/musical a vocabulario ken lengguahe, ti "Ray-aw iti Panagmaymaysak" manipud iti koleksion ni Rosa Monte:

Nayanakak a lugpi ngem kompleto ti imak

Nasuruanak nga agbasa ken agsurat, ket nagduogak

A Bannawag pagpalpaak a pakabuyaak sukog-bulan

A ladawan artista, gutad arapaap a nagayat.

Ket iti panagmaymaysak nagtaraok sutil a panunot

Narasuk panaglayag a simmarut iti iti bidang baggak

A mangtakuat gameng a naitalimeng iti saklot

Tindek a nagsaltek iti ruangan usok a nakatangep.

Natinaan nalabaga a limsot iti nalinab nga usok

Gubuay areng-eng a samiweng naep-ep a ragutok

A duayya dagiti naglantip mawaw a sippit

A nangruros sennaay ken banios anek-ek a naglumot.

Rimkuas a nabanitog iti kawayan a papag

Ranitrit naigamer iti pul-oy panagsung-ab

Ngem bellad isem iti naparmek a sipnget

A nangagsep ganagan, dam-eg a bin-i a narukit.

Salun-at namsek a busel a nainaw iti tagainep

Sabong ti sirmata nga andingay mawaw nga anek-ek

A maila iti nakaparsuaan ngem naipaidam a ragsak

Rabak parmata a nangsurdo nagduog nga arapaap.

Alikuteg nga utek a nagderrep iti darepdep

Maaddaan kapungan a diro nakas-ang a kararuak

Tapno masukog saringit, inaw a panunot kudidit

Daytoy piman a lugpi, ray-aw iti panagmaymaysak.

Manen, agreklamo la ketdi dagiti moralista ken konserbatibo. Ta ania met, daniw maipapan iti maysa a lugpi a nupay kasdit’ kasasaadna ket "kompleto met ti imana" ket ngarud maparagsakna latta nga agmaymaysa ti bagbagina iti tulong ti "sukog-bulan a ladawan artista" iti Bannawag. Ngem, manen, nagballigi ken naballigi ti mannaniw a nangiparang ken nangipabur-i iti naiduma a padas ken rikna a "mamagtaraok" met iti "sutil a panunot" ti makabasa, mangsuot iti daydiay nakaparsuaan a libido ti agbasbasa.

2. Teolteolohia, relrelihion: "angot-simbaan?"

Mainaig met laeng daytoy iti garit a didaktiko ken moralistiko ti kaaduan a daniw. Ket addada met "angot-simbaan" wenno "nakalumlom iti lubnak ti relihion" kadagiti naisalip a dandaniw. Dagitay nangiparang iti kaaduanna ket pasimudaag wenno palnaad ken ballaag nga apokaliptiko maipapan iti kinadangkes ti/iti agdama a lubong mainaig iti kinaagum ken kinabuklis iti poder/turay ken panagraira ti gubat, kriminalidad/terorismo, immoralidad, panagabuso iti nakaparsuaan a pakaigapuan met ti adu a didigra ken kalamidad, etc.; ken ti umadani a pannakaukom dagiti managbasol ken/wenno pannakasubbot dagiti nalinteg. Wenno saan met, dagitay kadawyan a kasla literal a kasaba wenno saritaan/sarsarita maipapan iti pammati ken relihion a naadaw, siempre, iti Biblia.

Pagarigan daytoy "INRI" ni Val Zed:

Immaweng trumpita

Iti uppat a suli;

Nagkallatik pakdaar

Dua a tapi a bato

Ti tulag, nagpingki

Ti unget a kasilpo

Daydi pangta

Nailuod nga Eden…

Addaytan pilid

Um-umkis Apokalipses

Mangbirbirok anag

Uppat a letra

Iti lulonan

Lalaki

A nagkoronat’ siit…

Umaw-aweng trumpita

Manglukag nairidep

Nga arban tapno

Sapulendat’ ridaw

Pannakaisalakan;

Ta silalayaten

Kampilan

Ti ukom

A mangsentensia

Basol

Ti lubong…

Ken daytoy "Tallo a Suli" ni Raquel Roma:

AGSAPA

Agmatuon

Sumipnget;

Simbolot’ kinapudno!

Bayangbayang

Simbolot’ bileg

Di kabaelan ti tao…

Maysa, dua, tallo

Dalan pannakaammo…

Bilang nga umuna

Punganay ti pigsa…

Maikaddua, panagsagana

Maikatlo, panangibuat,

Maysa, dua, tallo!

Daytat’ padeppa

Tandat’ panagsagaba

Anak ti Tao.

Idi, ita, inton bigat

Agsapa

Agmatuon

Sumipnget…

Bileg bayangbayang

Susuon padeppa

A mangsultop

Tallo a tarumamis,

Lansa!

Wenno daytoy "Ti Literatura" manipud iti koleksion ni Rosa Monte:

Instrumento ti ayat ti Dios iti parsuana

Punganay a literatura idi binagaanna da Adan ken Eva

Liklikan maiparit a bunga iti ikut ti minuyongan

Ngem naikulboda iti sirib ti uleg a mangyawawan

Ket awit babawida a napagtalaw iti hardin ti namnama

Umuna a panagturay hustisia iti planeta a daga.

Pateg iti Dios napilina a parsua ti maikadua a literatura

Iti impalapayagna ken ni Noah agaramid daong a salakan

Dagiti imbagana a parsua, taraon ken dadduma a kasapulan

Kinatawaan ken inumsi dagiti kalugaranna ngem nagpakumbaba

Nagtudio iti bilin, awan riper ken sulit, ket naisalakan

Iti layus ti lubong, umuna nga ani supapak ti pammati.

Nayuged maikatlo a literatura, alagaden tao panagdaliasat

Sangapulo A Bilin ti Dios ken ni Moises inyawat

Pakdaar a tungpalen, kired iti sippayot sipnget

Kawar panagkakabsat a dur-as sibilisasion, ngayed ti lubong

Ngem adda latta tao nga adipen uleg a manulsulisog

A ligsay kinalinteg, gubuay pannakaitao Apo a Hesukristo.

Alpha ken Omega ti pagwadan a literatura

Uged a ruk-at kinamaag, linay iti nasimbeng a panagbiag

Ken silaw a bumangon panakaitublak, balitok a linabag

Damili iti kaman, turay ken kagimongan a talged

Sarusar nga ubbog pagsakduan sumaruno a bigat

Salun-at ken sarming a tumangkayag iti lawag.

Wenno uray daytoy "Imago Dei" manipud iti koleksion ni Angelo Romero:

Patiendaka, Dios, ngem dida patien

Dagiti balikas a sasawem. Ngamin

Agtartaray ti dara dagiti iblis

Iti anges dagiti ay-ayatem

A makikamalala kadagiti natnag a kerubin!

(Di pudno a mataykanto ngem iti kanito

A makanmo ti bunga ti kayo

Ti pudno ken palso kaskanton iti Dios-Apo!)

Kas ken Moises, iburak ti tao dagiti tapi ti bato

A makidanggay iti kanta ken sala ti diablo

A mangtakuat iti rag-o ken paraiso

Iti ashera dagiti Nietzche, Hill ken Tilton

Natayka kadi nga agpayson Dios, iti templo

Iti isip? Iti puso? Iti tagaang ti delubio?

Gapu iti kinasirib ti tao ken rigat a nakaro

A mangpatapuak kenka iti nailangitan a trono?

Dinto latta marpuog ti templo dagiti demonio

A maibunubon kadagiti pagkallasawan ti tao:

Yaalsa. Panagpapatay. Panagtakaw. Terorismo

Panagsang-at iti rangkis ti kinatangsit

Ti panangdios iti bagi. Iti bileg ken sirib

A mangburak iti puso ni Kristo Jesus

A punganay ti panagwayawaya nga umarakup

Iti rangkap ti imahenmo nga aganninaw

Iti maikatlo a mata ti sangkataoan a mangpaad

Ti kinalaad ti panaglikud ken allilaw

Wenno ti di pannakasursuro iti pudno ken umno

A maadaw kadagiti maadi-adi a pannakaikulbo

A kambas ti tagiuray a panaglupos

Iti rupam a rupak iti pasnaan ti pannubbot!

Manen, saan ketdi a pakalagidawan met no daniwan wenno idaniw ti maipapan iti pammati wenno relihion wenno ti debosion ken panagrukbab iti Dios. Ngem manen, nadudog metten ti kakastoy a tema iti daniw (aglalo iti daniw-Iloko) ket no di aluadan wenno liklikan nga aramaten dagiti maulit-ulit ken madagdagullit a balikas ken prase, kasta met dagiti kadawyan a topiko (kas koma ti maipapan iti Mannubbot, pannakaukom, ken dagiti pagaammo unayen a sarsarita wenno pakasaritaan ken paspasamak iti Biblia kas koma iti pakasaritaan da Adan ken Eva, Noe, Moises kdpy) agtinnagda a cliché wenno kas "sarsarita-idi-ugma" a makauman ken awananen iti kidag wenno bileg. Uray pay no apokaliptiko wenno mamalpaltiing/mamalballaag, agtinnag latta a moralistiko a mangaskasaba wenno mamalbalakad a kasla ‘tay sermon ti padi wenno pastor wenno ‘tay di maikaskaso a pakdaar-a-kasla-pammutbuteng ti maysa a self-appointed a doomsday prophet.

Kadagiti ehemplo a daniw iti ngato, mas naballigida koma no naidaniwda iti naindaniwan a timek a ‘tay "adda ibagbagana" imbes a basta naidaniw lattan a mamagbaga/mangaskasaba a naisurat a naimpluensiaan/naadaw a mismo kadagiti capitulo ken versiculo iti Biblia. Kayatko a sawen, agkamtudda iti naun-uneg ken nalawlawa a panangimutektek ken panangipamutektek. Saan a naan-anay ti panagaramat dagiti autor iti figurative language, nangruna kadagiti metapora ken simile ken personifikasion, tapno nasadsadia koma ti timek ti/iti daniw uray pay mangaskasaba daytoy. Kas pagarigan, saan a naindaniwan ti prase a "simbolot’ kinapudno" wenno "simbolot’ bileg" aglalo ti "tandat’ panagsagaba" ta malaksid a nadudog dagitoyen, agtutunnalda unay kas deklarasion. Saanen a nasken nga ibaga a "simbolo" wenno "tanda." Saanen a nasken nga ilawlawag wenno ibutaktak a simbolo wenno tanda ti kastoy wenno kasta a banag ta awan no kuan pagpampanunotan wenno ngalngalen ken nanamen ti reader no iburandismo metten amin a bukel ti utong, kas pagsasao.

Nabileg met dagiti rikna ken padas a yallatiw ti kasla examen de konsensia ti maysa a persona iti tao ken kinatao kas imahen wenno ladawan ti Dios iti "Imago Dei" ngem pangapsuten ti naindaniwan a takder ken timek ti/iti daniw ket ad-adda a tumpaw ti panangaskasaba gapu kadagiti naaramat a familiar a balikas mainaig iti Cristianismo ken gapu iti nakadidillaw a pannakaibalikas iti balikas ti maysa a mangaskasaba (imbes a mannaniw).

No mangasabatay’ man iti daniw, padasentay’ nga ikasaba ti daniw ti/iti kasaba, a saan ket nga idaniwtay’ lattan ti kasaba kas kasaba. Agdaniwtayo imbes a mangasaba laeng. Parimbawen ken pagtalinaedentay’ ti mannaniw iti maysa a mangaskasaba, imbes a ti mangaskasaba ti rumimbaw iti maysa a mannaniw.

Kitaentay’ daytoy "Pangngarig-Eskatolohia" a parupa a daniw manipud met laeng iti koleksion ni Angelo Romero:

Adda sang-aw iti ungkay ti bulong

Nga agtinnag inton magangon daytoy

Nga agbalin a tapok. Matabas a murdong

Ti puon ti siklo-

Ti tao nga agmauyong!

Awan ti agtedted a dara iti urat

Ti lasag a mangikari iti dam-eg nga agtapuak

Iti bituka nga apon ti kararua. Subboten kad’

Ti bagim a maisebba iti apuy ti rumisak a babak?

Ikut ti bagnet nga ulep ti apuy a lumbuak

A manguram iti law-ang a manglukat

Ti langit a taeng ti Dios. Malang-ab

Ti sabidong ti panagdamsak a di maalat-at.

Agbugsot ti lubong iti alipaga ti gubat

Iti dung-aw dagiti mangabak ken maabak;

Anglem ni Patay ti matabbiraw a linak. Tinnag

Ti rapas a puso ken dakulap.

Marpuog ti simbaan no isubo kenka ti sairo

Ti ostia ken arak ni Kristo;

Agkalangiking indulhensia ti kopa ti riro. Konsierto

Ti peke a trabahador ti Apo.

Maulit-ulit ti gubat da Kristo ken ti Diablo

Iti tay-ak dagiti natangig a puso;

Sungrodan ti bileg ti tabbaaw ti bibigmo. Agsarko

Ti panaglikud ken pannakikamalalam iti palso.

Aguggot ti langit ti agawid

Nga isip a suknalan ti sirib;

Ikawesko kenka ti kabal ti bagik. Sagitsit

Ti kararuam nga agur-uro-

Iti sangataaw nga amit!

Pangaskasaba pay laeng met ti pakabuklan daytoy a daniw. Ken maexpektar latta ti adu a cliché wenno trite ken pangapsuten a phrases ("agbalin a tapok," "tao nga agmauyong," "maisebba iti apuy," "langit a taeng ti Dios," "agbugsot ti lubong," "alipaga ti gubat," "anglem ni Patay," "ostia ken arak ni Kristo," "kopa ti riro," "peke a trabahador ti Apo," "gubat da Kristo ken ti Diablo," "natangig a puso," "tabbaaw ti bibig," "pannakikamalala iti palso," kdpy) ken ti boses-panangasaba. Ngem, at least, naikagumaan ketdi itan ti mannaniw—ti kinamannaniw ti mangaskasaba, ti rimmimbaw met. Nabileg met ti sumagmamano nga imahen ken metapora, nangruna ti adda iti maudi nga stanza: "Aguggot ti langit ti agawid/ Nga isip a suknalan ti sirib." Ken napipigsa ti kaaduan a balikas ken panangibalikas ket addaan naiduma a kidag ken kidar ti pakabuklan ti daniw.

Kakastoy met la ti dadduma pay a daniw iti sibubukel a koleksion ni Angelo Romero. Kaaduanna a nadadagem a parang ken ballaag-palnaad-palagip iti nain-apokalipsisan a pagpagteng ken ti agur-uray a gasat wenno kalak-aman ken panungpalan ti tao, ti kararua ti tao, ken ti lubong. Madlaw ketdi a batido wenno veterano a mannurat ti autor ta laklakaenna laeng ti agpartuat ken agaramat kadagiti fuersado a balikas ken autorisado a linia ken tertermino ken nagnagan iti teolohia ken filosofia tapno mayebkas iti natibong ken naallangogan dagiti verbo ti pangngarig ken pakdaar-paltiing. Madlaw ti fuerza ti kaaduan a daniw/panangidaniw saan la a babaen dagiti napili nga strong words wenno strongly worded a binnatog ngem uray pay iti pakabuklan ti tunggal daniw a namurumuran, ken bin-ig nga aggibus a maingudo, iti exclamation points (!).

Ti laeng maysa pay a masintir iti kakastoy a daniw maipapan iti pammati ken relihion, aglalo no arkosan wenno binggasan kadagiti saan a kadawyan a balbalikas wenno tertermino iti teolohia ken filosofia, nangruna no agdakamat kadagiti nagnagan dagiti teologo ken filosofo, a di agaramat ti autor iti footnotes wenno pangilawlawag, matikaw wenno maulaw ti dadduma a readers. Pagangayanna, limitado no kua ti audience ket adda laeng kasla sumagmamano a kasla nakaisangratan ti daniw, wenno sumagmamano a kasla pinili ti mannaniw a pangisangratanna iti daniwna. Ipatonto pay ketdi ti dadduma a kasla iranranta ti mannaniw a ramenan kadagiti nauuneg wenno karkarna a balikas ken termino ti daniwna tapno agparang laeng a kasla nakaun-uneg wenno di maaw-awatan ti daniw ket iti kasta makuna a napintas ti daniw (ta adu ti mamati a no di kano maaw-awatan ti maysa a daniw, kayatna a sawen, napintas kano).

Kas pagarigan kadagiti daniw ni Angelo Romero, saan a kalakala a maawatan a dagus ti gagangay a reader no ania ti "eskatolohia" wenno "soteriolohia" wenno "angelolohia" ken dadduma pay kasta met dagiti Latin words/phrases a naaramat wenno naibudi. Kasta met nga adu ti agngatangata no sinno kadi, aya, da Hill ken Tilton (nupay adu met ngatan ti makaammo ken ni Nietzche)? Kapilitan nga agsukisok ti reader iti dictionary, encyclopedia wenno internet.

Ti nalatak a daniw a "The Wasteland" ni T.S. Eliot, nairanta a narikut ken parikut a basaen/awaten ta nagaramat ni Eliot iti nakaad-adu ken agduduma a reference, tertermino ken nagnagan nangruna iti mitolohia ken filosofia kdpy. Ngem sumangkaatiddog met ti footnotes nga impasurotna tapno maaddaan iti naan-anay a pagsukisokan ti reader. Uray pay ni Balagtas iti "Florante at Laura," inanusanna ti nagipan iti footnotes kas pangilawlawagna kadagiti inusarna a nagnagan ken karakter iti mitolohia. Iti Literatura Iloko, naanus met da Appo Prodie Gar. Padios ken Reynaldo A. Duque nga agilanad iti footnotes no agusarda iti teolohikal/biblikal wenno ganggannaet a tertermino kadagiti daniwda.

(Immuna a naipaskil iti blog ti autor, iti mannurot.blogsome.com. Kunana iti blog-na nga adda tuloyna ngem idi dinamagko ket awan kano metten. Diak pay ketdi gayam naala dagitay sources dagitoy inko-quote-na ditoy.)