Inedit da Joel B. Manuel ken daytoy numo,
napauluan iti Kastoy nga
Imbunubonmi Dagiti Balikas daytoy
a libro dagiti daniw dagiti tallopulo a mannaniw nga Ilokano. Digital art ni
Eli Avellanoza ti akkubna a pinauluanmi iti "Ti Mannalon." Naipablaak
babaen ti Tagnawa 2010 ti GUMIL Filipinas. Foldcote ken agpuskol iti 91 a
panid. Agpateg iti P180 [awan pay ti pagipaw-itna], agemailkayo laeng iti
asseng(dot)tabag@gmail(dot)com no kayatyo ti maaddaan iti kopia. Kabayatanna,
ti sumaganad ti pakauna ti nasao a libro:
NAGAKLILIDA
ITI PUPOGAN TI BALIKAS, TUMAPOG DAGITI MANNANIW
Makabulan
wenno nasaksakbay pay iti panagraraep, immuna a naitukit dagiti mairaep a kas
bin-i, kas bunubon iti managparabur a daga. Ti panagbubunubon ti mangirugi
manen iti siklo ti panagtalon nga agtungpalto iti panagapit.
No
panagbunubon maidarnap dagiti mannalon iti naparayapay a bangkag wenno iti
napadanuman a kinelleng. Nagduduma a wagas ti panagbunubon, maibagay iti daga
ken kalabon ti danum iti dayta a disso. Ken segun metten iti panangpili ken
pannakaammo ti maysa a mannalon.
Kasta
met ti panagkunami iti panagsurat, ti panagdaniw, nangnangruna. Kasano nga
imbunubon ti maysa a mannaniw ti bin-i ti panunotna? Insukilna kadi, inyirasna,
inkurobna, impalatakna, impalatak-takdangna? Ania a klase dayta a bin-i? Ken
ania a klase ti bangkag ti nagibunubonanna? Ania dagiti kaririknana, dagiti
arapaapna, dagiti sirmatana dagiti ragsak ken ladingitna iti itatapogna iti
bangkag ti daniw tapno iwarisna dagitoy a balikas nga agbalin a raep a liwliwa
dagiti mata, taraon ti isip, ayus ti rikna ken langto iti kinelleng ti
Literatura ti Pagilian?
Kadagitoy
nairaman nga ag-sangagasut ken sangapulo-ket-innem a dandaniw, makitatayo,
maramanantayo, mariknatayo ti pitik ti arte ni mannaniw nga Ilokano iti
kontemporario a panawen. No adda kumpas ti ima ken ling-i ti ulo ken uddog
dagiti mata ti panagbunubon, nalabit masirpattayo ditoy ket kunaentayo uray pay
ngata agkallugong dayta a mannalon, ammotayo nga isu. Kasta met a tunggal
mannaniw, adda kabukbukodanna a bangkag dagiti balikas. Daytoy a bangkag ti
balikas ti kabukbukodan ti maysa a mannaniw, mabalin a saan a maasak ti sabali
pay a mannaniw. Iti daytoy a bangkag nga agnaed, agbarusbos, agalinedned ti
metapora ken kararua dagiti balikas dayta a mannaniw.
Iti
daytoy a panagbubunubon a ti agpabunubon isu awan sabali no di ti gunglo dagiti
mannurat, ti GUMIL Filipinas, dimmaray dagiti tallopulo a mannaniw a nagigpil
kadagiti pupoganda iti balikas. Timmapogda.
Napukray
a daga ni ayat ken di pannakalipat ti nagiparamutan ni Francisco T. Ponce iti
bunubonna, kimpet a simmurot ti ayat, rag-o, ragsak, lagip, kinatarnaw, ti
metapora ti sabong ken bituen iti ramut dagiti balikas a binalonna. Daytoy ti
bangkag ni Ponce, ti bangkag ti ayat a
di agressat nga agbimbinnayo iti agsumbangir nga igid, ti igid ti isla a
nakaipadpadanna ken ti isla a pinanawanna, ti igid ti daga agingga iti igid ti
langit, iti igid ti pananglipat ken iti igid ti saan a pananglipat. Sentimiento
nga agibunubon ni Ponce iti balikas, daytay
addaan iti litania tunggal iregregna a bin-i.
Natagtagapulotan
a daga ti bangkag a tagikukua ni Corazon F. Quiamas, maysa a bangkag ti
balikas, a narigat a pekkaen ti arado ken suyod. Ayat, kammayet,
panagtinnipkel, kinasinged, dagita ti kimpet iti ramut dagiti balikasna.
Umis-isem nga agibunubon iti balikas ni Quiamas, kasla kunkunana nga adda latta
namnama kadagitoy a balikas nga iregregna iti bangkagna. No saan nga umis-isem,
agdaydayyeng daytoy, ‘tay kas man addaan iti naulimek a kanta iti barukongna.
Saan
a nalaka a templaen ti bangkag a pagpalakayan ni Fred C. Quibol. Addaan daytoy
iti naigamer nga apgad ti sosialismo. Maigidiat ni Quibol iti panagibunubon iti
balikas, saanna nga itinnag dagiti bin-i manipud iti pusona, ipallangatokna
dagitoy ket maimdengam ti panagdissoda iti daga. Saan a naburnok ken agayus
dagiti bin-i iti ima ni Quibol, saggagaysa dagitoy a maitinnag ket ti
panagtinnag ti maysa, addaan iti naisalumina a panagdisso.
Ti
bangkag ni Amado I. Yoro ti maysa kadagiti katabaan ken kapukrayan kadagiti
bangkag dagiti nagballasiw. Agbiag amin a bin-i a mairegreg iti daytoy a
bangkag, saan a bumasol dagitoy nga agbarusbos. Kitaem no kasano nga itinnag ni
Yoro ti bin-ina, sangkagamal ti umuna a maisuyat a mangkigtot iti daga, santo
manen umakar ti mannaniw nga ima ken mangiregreg manen iti sangkagamal. Kasta
ti panagibunubon ni Yoro, saanmo a mapupuotan a maibus ti pupogna idinto ta
ibatinaka nga agmalmalanga agsipud iti pannakatakuatmo nga awanen ti iregregna
iti uritna.
Maysa
met a napukray a bangkag ti bangkag ti estetika ni Arnold C. Baxa. Managrikna
daytoy a bumubunubon, manipud iti rikna ti ipupusay ti rikna a di met ipupusay,
ti panagibaklay iti krus a di met pudpudno a panagibaklay no di ketdi
selebrasion ti kinaagmaymaysa, ti selebrasion ti panagar-arapaap, naipan amin
dagitoy iti pupoganna.
Nalinay
ti bangkag ti estetika ni Artemio Baxa. Maysa a manakman a bumubunubon,
napilian met dagiti bin-i ti moralidad, hustisia ken pilosopia nga imbunubonna
iti nakiwaran ken napasig-atan a bangkagna.
No
tapogam ti bangkag ni Vicente Palcong, mariknam la ketdi ti nasagneb a daga ni
ayat, panangipateg wenno panagpimpinnateg, ti ayat ken ayan-ayat a maipawil
wenno ayat nga awan iti umisu a panawen. Dagiti bin-i ti rikna ken lagip ti
bugas dagiti bin-i ni Palcong nga ibumbunubonna.
Mail-iliwan
iti bangkagna ni Jefferson A. Apolonio, bangkagna a mabalin pay met a naaramid
iti lasag ti tangatang, iti kararua ti danum a nangibisngay iti estetikana iti
nagramutan ti kararuana. No dadduma, agbunubon ni Apolonio iti sungadan ti
angin, ngem unoren ni Apolonio ti pangpangna iti disiplinado a panagbunubonna.
Nasalemsem
ti bangkag a tagikukua itan ni Prodie Gar. Padios nupay adda latta naipalansad
a gil-ayab iti barukong. Ngem kadaytoy a baro a bangkagna, adda latta
panagdudua daytoy a bumubunubon no tagikukuanan daytoy wenno adda pay laeng
yur-urayna a mangpalakay iti sirsirpatenna a bangkag. Patinayon a kasapulan ni
Padios ti pupogan ti kinasiasinnona a balonen ti kinamannaniwna tapno
pakikappiaenna ti niebe a metaporana ken ti nabara ken nadara a dati a
bangkagna.
No
sirigem ti bangkag ni Elizabeth Madarang-Raquel, makitam a kadarapat daytoy ti
maysa pay a bangkag ti mannaniw a taga-Norte. Adaywan ni Raquel ti bangkagna,
agyan iti igid, ket manipud dita, iwaraiwina dagiti balikas. No maminsan met,
tumapog iti tengnga ti bangkagna, ket tunggal balikas nga iregregna, adda
naubing a katawana.
No
adda bumubunubon nga addaan iti naiduma a ritmo a saanna a tinultulad ken ni
apongna, isu dayta ni Mighty C. Rasing. Saan a lakay a daga ti bangkag ni Rasing,
lakay a daga a ginanagananna iti baro. Awanan iti kumpas ti panagiregreg ni
Rasing kadagiti balikas, agpattopattok, agrasay, agbarusbos, agkiddit. Dayta a
kinaawan iti kumpas ti mangted iti naiduma a kumpas iti panagibunubonna.
Nakatugaw ni Rasing, irapinna a rimrimmayen ken sirsiraraten dagiti nginabras
ti bingkol ken dagiti nailimog a ramut ti ruot amangan ta adda maagsaw
kadagitoy. Ket patinayon a saan a mapaay ni Rasing, adda latta matakuatanna a
balitok kadagiti gagangay a kinapudno iti bangkag ti daniwna.
Naparayapay
ti bangkag a naikudi a pagbunubunonan ni Cles B. Rambaud, daytay daga a no
payatem, marikna ti dapanmo ti tapaya ti daga a saan nga agsardeng a matukitan.
Saan a karkarna a barayti ti bin-i ni Rambaud, maysa a kabinian, ngem apay ngata
a patinayon nga atitiddog dagiti ramut dagiti metaporana? Umuneg, lumansad
dagitoy a gagangay laeng a pagay danonenda ti makin-uneg nga ubbog ket saanda a
pulos a marikna ti tikag? Kasla agay-ayam laeng nga agbunubon daytoy a
mannaniw, agbunubon ngem saan nga agling-et, mainitan ngem saan a pudoten,
agbannog ngem saan a mabannog. Nalabit, saan a kasapulan unay ti adu a
pannaripato dagiti bin-i nga itukitna, ta ngamin, agnanayon a mainugot iti amin
a paniempo, amin a panawen dagiti bin-i a kabinian ni Rambaud.
Datdatlag
ti bangkag ni Daniel L. Nesperos, wenno adda iti pupoganna ti kinadatdatlag ta
idinto a makitam a nasimgat a bin-i dagiti piritenna nga iwaris, iti silnag ti
init, agrimat dagitoy iti angin a kasla balitok wenno asin ti gimong, wenno riduma
ti biag, sa inton agdissoda, bin-i man met laengen a nasimgat. Adda iti
panagiwarsi ngata ti dua wenno nasursurok pay a panangsirig kadagiti
taptapayaen ti angin a bin-i ti metapora ni Nesperos? Manmano dagiti
bumubunubon iti Literatura Ilokana a makaaramid iti kas iti panagiwaris ni
Nesperos, ti panagtayyek dagiti tinukel ti balikas. Maysa pay a nakakaskasdaaw
ti kinailet ti bangkag ni Nesperos, ngem nakaad-adu dagiti makerker.
No
adda met bumubunubon a namagbalin iti diksion ti panagbunubon a kas diksion
dagiti padaldalapus a kinapudno, isu dayta ni Roy V. Aragon. Ay-ayaten unay ni
Aragon ti bangkagna, maysa a persona daytoy a kasarsaritana, wen, ta dagiti
itinnagna a balikas, addaan dagitoy iti kabukbukodan a sarita, iti kabukbukodan
a metapora ti taeng, metapora ti pisikal a bagi, metapora ti klima, ti
kinaubing ti paniempo ken adu, adu pay. Kankanayon a namsek dagiti urit ti
bunubonna. Bumubunubon ni Aragon a saan laeng a nagsursuro ken ni apongna, no
di pay ketdi dagiti malalaki a mannalon iti lubong. Daytoy ti pakaigidiatanna
kadagiti sabsabali pay.
Masdaawka
a makadalapus nga adda met gayam bangkag a pagibunubonan ni Juan Al. Asuncion,
ket dayta a bangkag nataba met gayam. Bangkag daytoy a nadalusan a nalaing,
insukilna a nalaing dagiti balikas tapno saan a nalaka a makaraykay ti manok
ngem sigurado a naintar ti irurusingda. Kalpasanna, inap-apanna dagitoy iti
aragaag ti sanga ti pasakuati.
Nalawa
ken nabingkol ti bangkag ni Djuna R. Alcantara ta no asakem, mapaddakam dagiti
bingkol. Ngem dagita a bingkol kasda laeng agbettak nga angin no ammom a
pis-iten dagitoy.
Arubayan
laeng ti taeng ti pakasarakan iti bangkag ti metapora ni Johmar Rosario
Alvarez, masirsirpat, mabugbugawan. Kabinian met ti metaporana, dagiti kabinian
a pagay nga atitiddog ti ramutna iti kinapulitayo a kas puli. Ngem kasano ti
panagay-ayam ni Rambaud iti daytoy a barayti ti kabinian a metapora, kasta met
ti kinairteng ti panagbunubon ni Alvarez, ti pannakayiras ti arado iti tulangan
a daga, ti kinadagsen ti panagtupak dagiti bin-i, agkaranaganag dagitoy a
mangted iti musika ti pannakidangadang, ti dangadang ti kinabassit nga agbirok
iti nawadwadwad, ti dangadang ti tian a maibusor iti bisin. Dayta a bisin
mabalin met a bisin iti panagpapatas ken hustisia ken ragsak.
Lakayen
ken nasinged unay ti bangkag a pinili ni Martin Feliciano T. Rochina a
pagiwidawidan kadagiti tinukelna. Tagikukua ti amin daytoy a bangkag, daladal ti
tunggal puso nga agdaliasat iti kina-Ilokanona. Agkankanta ni Rochina nga
agiregreg iti tinukel, daytay addangna a kumpas a tinawidna pay laeng kadagiti
nagkauna. Agsublisubli nga agiyiras ni Rochina, tunggal panagsubli tumakal iti
sinako a bunubon ti kultura ket dagita ti iwaraiwina iti nainkasigudan nga
allay ti lakay a bumubunubon.
Nalubo
ti bangkag a napili ni Rudy Ram. Rumbaoa, nalubo iti lua ken sangit ken
panagpanpanemnem. Kadaytoy a di nasig-atan a bangkag, imburaisna dagiti balikas
a naliday agsipud iti saanna a pannakabalin a makikappia iti panunotna iti
pannakapukaw, pannakapaay wenno ania pay a saem. Piritpiritenna dagitoy a saem
a kas bin-i, di agsarday dagitoy a maiparukpok iti bangkagna. Ngem adda
namnamaen ni Rumbaoa iti daytoy a bangkagna, ti panagtubo manen ti namnama ken
kinalangto.
Maysa
nga aragaag a bangkag, kas iti daga a naaramid iti angin ken kararua ti bangkag
dagiti daniw ni Fernando B. Sanchez. Padasem nga asaken ta kunaem nga am-ammom
unay a bangkag, ngem saanmo a marikna ti lansadda, maysa a lansad nga aglapus
iti lansad ti kinaimmortal. Tikawennaka agsipud iti panangipagarupmo nga adda
daga a baddekam ngem naaramid daytoy a daga iti kapas ti anges, iti lasag ti
kinatao, ti kinadios, ti lasag ti nangatngato nga ayat. Makitam ita nga
agregreg dagiti bin-i manipud iti pupogan ni Sanchez, madamdama, agsardeng
daytoy a kas iti kellaat a naabbeng a penned, santo man met laengen maiburuang.
Bangkag
a lakayen ngem nabayagen a saanna nga inadak manen ti bangkag a nasarakan ni
Ariel S. Tabag a pagipalakayan kadagiti balikasna. Nupay binalon ni Tabag ti
pupoganna a nakargaan iti baro a bin-i, masdaaw iti kinabaro met laeng ti
bangkag a pagsublianna. Simmurot ti bangkag a nasarakanna iti siudad, ti
nalawlawa a bangkag a nangmatmatanna iti kinaimperpekto ti lubong? Ta addan
pattopattok a nginabras ti modern a barayti? Biroken daytoy a bumubunubon ti
tiliadora ti modernisasion a nakitana iti pagtawatawan a daga, ngem adda ditoy
iti mismo a sigud a bangkagna. Ngarud, agbaribari ni bumubunubon a mangiwaris
kadagiti tinukel ti balikas, ta dagiti baribari ti parnaapna a mamagpukaw
kadagiti moderno a batibatna. Karkarna met a panagibunubon daytoy, makitam ti
kabaruanan a teknik ti panagiwaris a padpadaanam nga agdisso dagiti nginabras
iti sakaananna ngem sabali met gayam ti pagsaadanda.
Saan
a kuadrado laeng ti bangkag ni Joel B. Manuel, addaan adu a sikig ken suli. No
agiwararis ni Manuel iti bin-i, saanna a pindaen ti panagiwarisna, ad-adda a
sumango nga agiwaris iti daya, santo man met laengen iti amianan, iti abagatan
ken laud, iti tangatang, a dagiti bin-i agdisso met laeng iti daga, ket amangan
pay ta digosenna ti bagina kadagiti bin-i nga inwarisna.
Ni
Vivencio S. Baclig ti maysa kadagiti bumubunubon nga agkunkuna: tumanor dagitoy
a nadarisay nga iraep. Awan dudua ni Baclig, nakaisem nga agitinnag kadagiti
balikas a kas man dagiti bigat itdenda latta ti sagneb kadagita a metapora
tapno sitatangigdanto a rumukkuas a mangipakita kadagiti tungbolda, uray pay
parkagto ti daga inton tumaudda.
Namuhonan
a bangkag ti tagikukua ni Aida Campos Tiama, addaan iti naiparanta a ligason a
pagwayawayan dagiti itukitna a bin-i. Saan a kayat ni Tiama a maiwaraiwi dagiti
balikas, mayiras dagitoy iti nalinteg, nadalimanek ken nadalus nga intar. No
inrugi daytoy a bumubunubon ti narasay manipud rugi, narasay agingga iti
mairingpas ti apagna, no naburnok, naburnok.
Kas
ken ni Tiama, namuhonan met ti bangkag a pinili ni Maria Rosa Atencio Cabie a
pagibunubonan. Disiplinado a panagiwarsi, amangan no panagisukil pay ketdi,
saan a naimut, saan a naparabur. Ket wen, dagiti bin-i ti kabinian a
padaldalapus a kinapudno ti naynay nga imbunubon ni Cabie. Simmurot met iti
dayta a disiplina, nakisariping iti bangkag ni Heracles Lord Bernardo A. Cabie.
Dagitoy pinilida ti nainkasigudan a panagbunubon a tinawidda iti ganggannaet.
Naduog
met ken napukray ti bangkag ti poetika ni Honor Blanco Cabie, kaykayatna ti
agikurob kadagiti balikas ti lagip, panangsayang iti napalabas, ti agitukit iti
ayat, ti mangkanta iti bunubonna. Ay-aywen ni Cabie ti angin a sumang ti pudot
ti kaaddana iti bangkagna, aglallay, agdiwas. Kasta met dagiti dadduma pay a
kameng ti kaamaanna a nairaman met laeng ditoy, adda makita a
panagbibinnadangda a mangbunubon iti bangkag a napadanuman iti pilosopikal a
panangmatmat.
Nupay
ipagaruptayo a bangkag iti away ti bangkag ni Dexter B. Biz, mariruantayo met a
bangkag iti let-ang ti siudad. Kas ken ni Nesperos, adda met kinadatdatlag
dagiti waris ni Biz, ipagarupmo a rinet dagiti bin-ina, bin-i dagiti rinetna.
Adda dua nga agabay a bangkag a bunubonan ni Biz, pagsubsublatenna dagitoy a
warakiwakan iti balikas.
Taraimmus
a baliktad ti sukog ti bangkag ni Clarito Garcia de Francia, mangrugi iti
bimmukasit a sikig, dumakdakkel ti kayatna a saknapen a bunubonan. No adda
bumubunubon a nangpadas a namaggagampor kadagiti nadumaduma ken nakakaskasdaaw
a bin-i, ni De Francia dayta.
Adda
kalkalikaguman ni Dexter Marin Fabito a ramen ti bangkag ti estetikana, kayatna
a nangisit koma ti daga ti pagipalakayanna. Gapu iti daytoy a kalikagumna,
makitana a maisupadi ti lubong, ket ngarud kellaat nga agsardeng nga agitinnag
iti balikas ket iti panagsardengna, agtukeng met ti siasinno man a mangbuybuya
iti panagibunubonna.
Dagitoy
dagiti simmalog a bumubunubon. Ala, agyantayo man ngarud
iti linong ta saggagaysaentayo man ngarud a siputan ti siglatda. Ken
kangrunaanna, kitaentayo no kasanonto ti kasimbeng dagiti imbunubonda.
JOEL
B. MANUEL
ARIEL
S. TABAG
Ilocos
Norte/Quezon City
Marso 15, 2010
~ � i i xN\ �c uctionista ken
hermeneutic critics ken reader-response critics. Kas nadakamaten, mortal a
kabalubal dagitoy a kritiko dagiti new critics. Ken ni hermeneutic critic, ti
insangrat ken inggagara ti autor a meaning ket isu laeng ti valido a meaning ti
sinurat wenno obrana, awanen sabali. Adda ken ni autor ti amin nga autoridad
ken pangngeddeng no ania ti talaga ken pudno a kaipapanan wenno panggep ti
sinuratna (ket ngarud, no adda kibaltang wenno biddut ni autor iti sinurat, isu
ti mataltal, saan a ti sinurat, isu a nasken nga ikagumaan piman ni autor nga
irasonan ti panangisurat ken sinuratna tapno agkinnaawatanda ken ni kritikona).
Ni met deconstruksionista, nupay agkaduada ken hermeneutisista a mangtubngar
ken ni new critic, agdumada iti metodolohia ta ad-adda a bigbigenna ti
karbengan ni reader a mangtagikukua ken manginterpret iti texto ti autor iti
kaykayatna (reader) a meaning ken agduduma a permutasion iti panangipapan ken
papanan. Adda pagkaarngian da deconstructionist ken reader-response critic ngem
idinto a kasla kaykayat ni deconstructionist a bukodan ti texto ket laksidenna
a maminpinsan ti autor, ti met kayat ni reader-response critic ket badanganna
wenno kaduaenna ti autor a mangted iti kaipapanan ti texto, a ti texto ket
agbalin ken agtakder ken maaddaan iti meaning gapu ta adda ni reader wenno gapu
ta adda naabbukay wenno naparnuayna a sungbat wenno subalit wenno meaning ken ni
reader (kabaliktad unay daytoy iti patpatien ni new critic a nasken nga awan
pakainaigan ni reader iti meaning ti texto). Mainayonko ditoy a dagitoy a
teoria ti reader-response ken deconstruction ni Derrida ket adda met laeng
relasionda iti dialogismo ni Bakhtin wenno ti kaadda ti dua a timek iti texto a
mangipaneknek iti dinamismo ken pluralidad ti lengguahe. No patpatalgedan ni
hermeneuticist ti authorial intention, paneknekan daytoy babaen ti dialogic a
panagbasa iti texto a no sadino ket masirarat sadiay ti maikadua a timek nga
isu ti diskurso ti autor malaksid pay iti timek ti karakter kas karakter wenno
iti timek ti narrator, ket maigapu itoy ad-adda a madukal ti intended meaning
(nupay kasta, saan a nasken nga igagara ti autor ti kaadda ti dialogismo iti
texto ta no kasta, agbanag laeng a manipulado wenno editorialized.opinionated
ti sinurat; saan a maigaggagara a parnuayen daytoy ta akem ni reader ti
mangbasa ken mangduktal la ket ammona ti kas koma iti kuna a “reading between
the lines”).
Ket adda met, saan a maaw-awan, dagitay
mangkueskuestion wenno agsapsapul iti naynay a mangmangngegtayo a “social
relevance” wenno “social concern/responsibility/commitment” iti kada sinurat
wenno mannurat. A masapul a no agsuratka ket nasken a laglagipen ti gimong
wenno ti mas ad-adu a kagimongan, nasken nga estoriaem ti biag/kabibiag
nangruna dagiti adda iti agpang wenno dasig ti masasao a “babassit” wenno
dagiti proletario—santo maicontrast kadagiti dasig wenno klase a “dadakkel”
wenno dagiti maaw-awagan iti burgista. Mabalin a saan nga ammo ti dadduma a
mamati wenno agsadag iti kastoy a kita ti panagbasa wenno panagpaliiw wenno
panagdawat a malaksid pay a kanaig ti social realism, ad-adda a maibilang
daytoy iti eskuela ti Marxista nga isip wenno konsepto. Iti teoria ken
kritisismo a Marxista, nasken a ti literatura wenno ti arte in general ket
addaan ideolohikal-sosiolohikal-historikal nga awit ken ramit, rebbengen ti
literatura ti makiraman iti class struggle ket diskasenna ti pakasaritaan
dagiti babassit, baklayenna ti rupir ken laban dagiti maidaddadanes kontra
kadagiti manangidadanes a dasig wenno klase. Isu a ti kaaduan nga obra dagitay
Marxista wenno neo-Marxista (modified wenno mestison a Marxismo a kas kadagiti
teoria da Gramsci, Althusser kdpy wenno dagitay mestiso metten a Marxista a
mabalin payen a madasig kas petiburgista a Marxista) ket maaw-awagan pay iti
proletarian art wenno mass art nga isu met ti karinrinnupak dagitay
mangigangganetget iti pure art. (Mayemphasizeko ketdi ditoy a saan a nasken a maysaka
a practicing wenno hardcore a Marxista [wenno “komunista” pay ketdin] tapno
makasuratka iti kakastoy nga obra. Ket saan met nasken nga awagam kas
“Marxista” wenno “kumatkattigid” daytay maysa nga autor a kastoy ti sursuraten
wenno panagsursuratna. Adu dagiti mannurat wenno artists a kadre wenno gerilia
iti underground wenno kanigid a tignay ngem adu met dagiti mannurat a saan a
nasisita a kadre ngem agsursurat iti linia ti kurditan a Marxista agsipud ta
dagitoy a tema wenno subject wenno texto ket isu ti agdadata a kinapudno iti
sociedadna [kinapudnona ket adu kadagiti agsursurat iti kakastoy ket burgista
ken/wenno petiburgista a maawagan, iti konsepto ti hardline a Marxista].
Agsasabali dagiti ideologues, intellectuals, theorists, artists, itoy a bagi ti
isip.)
*
* *
..Dagita pay laeng. Sumarunonto siguro ti
dadduma. Damo a panangamiris dayta. Ngem dagita ketdi ti napatak a makitak a
pakabennebennegan ti kada paliiw ken mammaliiw no gamden wenno ipilit a lasinen
ken ilasinan. Kunak itay nga awan pay makapudno wenno makatakder nga individual
wenno grupo a mangaklon iti kastoy wenno kasta a bagi ti kritikal nga isip.
Awan ngamin ti puro, aglalaok ket agsusupanget pay ketdi ti adu kadagiti ikut
nga approach ti tumunggal maysa wenno grupo. Natural laeng daytoy ketdi ta awan
pay met ti nagideklara nga individual wenno grupo a: “kastoy wenno kasta ti
patiek a teoria a pagbasarak iti interpretasion wenno readingko.” Awan pay.
Ngem sapay ta addanto, ket addanton.
Saan met ketdi a nasken nga adda maymaysa a
pagsadagan wenno patien a teoria wenno praxis. Kaaduan met a kritiko ket
agbatbatay iti adu ken agduduma a teoria ken agprakpraktis iti adu a
metodolohia nga iti bukodna a wagas ken pamuspusan ket mapagsasaip ken
mapagtitipkelna harmoniously dagitoy a teoria ken praxis.
Ala, ipatinggak pay laeng ditoy ti
panangpadas-panagdursokko a manglasin iti pagbatbatayan nga school of thought
ken pagtigtignayan-pagdakdakiwasan a topograpia dagiti agdama a kritikotayo iti
literatura Iloko (no ketdi, a, mabalin wenno mabalbalinen nga awagan ida kas
“kritiko”). Saan a kompleto wenno definitivo daytoy a panagsirig ta padpadas
ken dursok la ngarud ket barbareng laeng maisalat wenno makaiyalat. Rugi laeng
daytoy, kasla koma intro. Wenno saan pay ket ngata nga intro a makuna,
agkamtud, saan a comprehensivo ta adu pay ti nasken a masukisok ken maadal. Adu
ti pagkamtudan daytoy a panangpadas. Very broad ngamin daytoy a banag a
panangpadas a mangdiskurso iti teoria, kritisismo ken praxis iti literatura.
Bay-ak man koma nga ituloy dagiti dadduma a mannurat wenno agpalpaliiw,
nangruna dagitay kakadua a mas sanay ken mas fully armed wenno mas well-versed
kadagiti kakastoy a banag. #
(Immuna a naipablaak iti mannurat.com idi
Oktubre 19, 2004, sa iti mannurat.tumblr.com.)
