Estetika ti Pannakidangadang ti Sumagmamano nga Agtutubo a Mannaniw iti Iluko

Ni AURELIO S. AGCAOILI

(Papel a naibasa iti NCCA National Conference iti "Young Writers and New Writing" a naangay iti Aniceto Mansion, Vigan, Ilocos Sur, idi Enero 28-30, 1999.)

Panagparamut, Panagikonteksto

ADDA NABAKNANG nga estetika ti pannakidangadang ti kurditan nga Iluko iti laksid ti adu a parikut ti nasao a kurditan. Sumagmamano kadagiti komtemporario a teddek ti kastoy a kita ti estetika ket da Peter La. Julian, Reynaldo A. Duque, Juan S.P. Hidalgo, Jr, ken dagiti mannaniw a kameng iti nalimed a tignay. Idinto nga addaan iti naarte a panangrienda ti klase ti artistiko a panangyasideg da Julian, Duque, ken Hidalgo, naminpinsan met a mangus-usig dagiti daniw a putar dagiti rebolusionario iti pagsasao nga Iluko. Ti paggidiatan ti nasao a dua a panangyasideg, iti paliiwko, ket segun iti rekisito ti odiens. Kadagiti mannaniw iti umuna a grupo, literate ti recipient, agbasbasa, mangsubsubaybay iti Bannawag ken mangtartarabay kadagiti publikasion ti GUMIL Filipinas. Iti sabali a bangir, dagiti rebolusionario a mannaniw ket sipupuot iti pannakabalin ti daniw kas maysa nga oral a kultura isu't gapuna a nabatad ti nain-ay-ayaman a panagaramatda kadagiti uni. Ti resulta ket maibilang iti poetik praktis dagiti nagkauna a mannarsarita, dagiti mannaniw iti parparaangan wenno dagiti agbukbukanegan.

Para ken ni (Gregorio C.) Laconsay (iti diksionariona nga Iluko-English-Tagalog Dictionary), adda dua nga agkaarngi, no di man agasmang, a kaipapanan ti balikas a dangadang: (1) gubat ken (2) pannakilaban. No amirisen, adda dimension ti pannakigubat a pannakilaban. Iti metaporikal a lebel, kasla narigat a pagsinaen ti dua a konsepto gapu ta: (1) ti pannakigubat ket pannakilaban iti maysa a gera ken (2) ti pannakilaban ket pannakisalisal iti kabusor, tao man daytoy wenno puersa wenno sistema wenno idea. Kuna ni Laconsay a ti pannakiay-ayam (literal) ket maysa a kita ti dangadang. Kasta met ti panangikalintegan kas iti debate, nga iti biang ti kurditan nga Iluko, ket masarakan iti bukanegan. Iti kastoy a panangikonteksto, makita a ti "estetika ti pannakidangadang" ket nabatad a maysa nga estetika a ti puntiriana ket ti nasukimat nga analisis iti napateg a naintaoan a padas. Itoy a papel, ti "estetika ti pannakidangadang" ket daydiay makiramraman nga artistiko nga imahinasion ken sensibilidad dagiti agtutubo a mannurat iti lengguahe nga Iluko. Ikut ti kastoy nga estetika ti kaawan ragsak iti agdama a pannakaipagna ti gimong, ti agdama a kita ken wagas ti konstruksion ti realidad, ken ti substans ti politikal a biag ti ili, ti pagilian, ken dagiti umili.

Panggep daytoy a papel nga amirisen ti artistiko nga imahinasion ti tallo a napili nga agtutubo a mannaniw iti Iluko ken ituding ti lugar ti poetik praktisda iti agdama a kasasaad iti Amianan ken iti pagilian. Kadeppaar ti kastoy a panggep ti maysa a panangkita iti "estetika ti pannakidangadang," maysa daytoy nga estratehia ti pannakiraman mainaig iti dakdakkel a panggep ti sangkailian a panagdur-as. Sumagmamano kadagiti daniw da Roy Aragon, Pete Duldulao ken Daniel Nisperos ket nasagudayan iti kastoy nga artistiko nga imahinasion. Dagitoy a tallo ket bin-ig a nagbalin a fellow iti daniw iti U.P. Writers Workshop iti Baguio. Kas mairaman kadagiti kangrunaan nga agtutubo a mannurat iti Iluko, dida man ammo, mangitudtudingda iti maysa a pagrukodan ken sukogan a mabalin a maawagan iti "new writing." Kadagiti daniw dagiti tallo ket adda sadiay dagiti nasigo a panaganalisar, natured, awan sansantuenna, managamiris.

Daniw, Protesta: Ti Protesta ket Daniw

Iti sangapulo ket lima a sample a napilik kas representatib ti obra da Aragon, Duldulao ken Nisperos (saglilimada), adda maysa a tumtumpuar a konstant: ti kinaruker ti maysa a sistema ti kagimongan nga ipaspasimudaag ti sistematisado a pannakairurumen ti kaaduan. Ti kabarbaro iti kastoy nga artistik/poetik praktis iti kurditan nga Iluko ket ti kumitment iti arte iti panangnagan iti padpadas ti pannakairurumen ken pannakaabi ken ti irreverent a panagsaludsod no apay a saan a nasayaat ti biag.

Makita ti agrebrebelde a timek ni Duldulao iti naynay nga imahen ti ili ("O ilik a baludda"), ti maysa nga imnas a Luzviminda ("Agkaykaysata, Luzviminda"), ti maysa a Luzviminda nga awanan wayawaya ("Sapsapulek ti wayawayam, Luzviminda"), ti basol a nasken a masubbot ("Ket ti basol nagsikog"), ken ti mannalon nga agbirbirok iti pannakawaya ("Kayumanggi a mannalon"). Simple dagiti balikas nga ar-aramaten ni Duldulao, maitutop dagitoy iti dawdawaten ti daniw a mayeb-ebkas iti demonstrasion dagiti mannalon iti Department of Agrarian Reform, iti taripnong dagiti mannalon iti dap-ayan wenno iti sirok dagiti narukbos a kayo iti pungto dagiti sinilong wenno iti ordinario a panaguummong a mapagsarsaritaan ti pannakairurumen. Iti estilo ni Duldulao, ti lengguahena ket daytay ti sensibilidadna ket tinubay ti away, ti padas iti nasapasap a pannakairurumen ken ti pannakaawat kadagiti pakaigapuanan. Adda sadiay ti panangtunton iti sarita ti historia kas talon ti analisisna. Ditoyna a maipatungpal ti negosasion maipapan iti no kasano a magun-odan ti hustisia.

Iti estilo, managay-ayam ti abstratisado a balikas ni Nisperos a kas man agnanaed met isuna iti "lubong dagiti idea." In-inutnaka a pakitaan kadagiti konkreto a ladawan ngem in-inayadennaka met nga itayab iti maysa pay a lebel ti pannakaawat. Agdandaniw man ni Nisperos maipapan iti maysa a baket ("Ay, kayatka a buatan, Apo Baket") wenno iti panangawisna iti maysa a sinsinan a padaya ("Maykan ta ibuyogta ti eppes a bulibol ti daniw"), adda sadiay ti "estilo a Nisperos": nasipnget ti lubong, nasipnget ti pannakairurumen, masapul ti baro a nagan ti wayawaya a kabukbukodantayo a saan ket nga iti kabusor, masapul a makawaya iti rehas ti pakasaritaan nga inikutan ti panawen. Kunaen man a "nasipnget" ti lubong ni Nisperos ("panes," "massayag," "padaya dagiti sililisay," "manto"), adda sadiay ti panangpadas nga amirisen ti pannakabalin nga adda iti "nasipnget" a kasasaad ti tao iti panangipagarup a sumangbayto met laeng ti darudar uray no daradara daytoy. Saan a maaw-awan ti satirikal a dillawna maipapan iti program ti kagimongan ti estado ("bambanti a reporma ti daga") ken agtultuloy ti panangipamatmatna iti nakakaasi a kasasaad dagiti umili: agsennaay ti kaldero, agibit ti dalikan idinto nga agluplupias ti bodega dagiti komersiante ti bisin.

Managobserba ni Aragon kadagiti inaldaw a pasamak. Saan a makaligtas kenkuana ti maipapan kadagiti fastfood chain a ti prankisada ket nagatang pay manipud iti sabali a pagilian ("Masmasdaaw ni Ambong"), ti maipapan iti awan patinggana a trahedia ti militarisasion ("Ni 'Insin Unyor a taga-Marag"), ti desperasion iti panagut-utek a kolonial ("Snoopy, ti bida nga aso"), ti nakas-ang a kasasaad ti masa ("Agkurkuranges a biag"), ti salamanka a kasasaad ("Hunio dose ni nawaya"). Ti nakalemmeng nga istratehia nga ar-aramaten ni Aragon ket ti manarsarita a poetik nga imahinasionna. Is-istoriaannaka, sarsaritaannaka laeng maipapan kadagiti "babassit" nga agbibiag: ni Insin Unyor, ni Snoopy, ni Ambong, ni nakurapay a nakarian iti gin-awa ken wayawaya. Ngem iti panagis-istoriana, alaennaka ni Aragon iti maysa a lubong a rumimatrimat ta sadiay ket saan nga agtagtagilinged ti kinapudno, saan nga im-imbentuen dagiti public relations specialists ti estado ken dagiti kaaliadoda nga institusion. Ti kinapudno ket nadara, nabangsit, makapasimron, makamurmuray, nasaem, nasugpet--iti ababa a pannao: nalawag a kinapudno. Agdadata a kinapudno: sipapaparang, awan ilemlemmengna, awan ilinglingedna.

Kadagiti nadakamat a kinse a daniw, makita ti panagsarak ti dua a timek, dua gapu ta aggapuda iti agduma a padas: ti timek ti daniw ken ti timek ti protesta. Ngem babaen ti integratib a panangmatmat iti padas ken inaldaw-aldaw a drama ti biag ti tao, kariten dagitoy a daniw ti ontolohikal a rekisito ti hustisia a kankanayon a partisano/kumadkadua iti mairurrurumen nga umili. Dillawen ti artistiko nga imahinasion iti estetika ti pannakidangadang ti maiwarwaras a kinapudno ken kaipapanan.

Protesta, Daniw: Ti Daniw ket Protesta

Kasano a mayulog iti metapora da Aragon, Duldulao ken Nisperos ti estetikada iti pannakidangadang?

Makitrantransak ni Aragon iti pakasaritaan.

Makidisdiskurso ni Duldulao iti padpadas iti away ken mannalon ken proletario.

Agluglugan ni Nisperos iti metapisikal a sensibilidad dagiti intelektual nga addaan kumitment iti pannakilaban.

Iti imahen ti "snoopy" ni Aragon, lasatenna ti nakiro a dalan ti kolonial a pakasaritaan tapno maiparupa nga: "adtoytayo: aguuyong nga aso idi, aguuyong nga aso pay laeng ita." Karaip ti ladawan iti kambas ti amerikanisado a lagip ken kapadasan ti "puppy" wenno "tuta" ket kadagiti makalagip kadagiti ebangelio kadagiti pader iti Mendiola wenno Liwasang Bonifacio wenno kadagiti konkreto a rangtay kadagiti away, natibong ti "Marcos, tuta ng Kano!" Alegoria ti nailian a kasasaad ni "Snoopy" a taraken nga aso ti agassawa a Kano nga iti panagsublida iti "land of milk and honey" ket nagsubli met ni Snoopy iti naggapuanna a basuraan. Awan pannakasubbotna ti alegoria, awan nalawag a pannakawaya. Ti pannakasubbotna ket adda iti panangipakpakdaar a ti pagilian ket kasla maysa nga "snoopy." Igunamgunam daytoy ni Aragon iti diagnosisna: ti biag ket awan patinggana a panagkuranges, awan inggana a panagkurkurang wenno pannakapapaidam kadagiti taraon dagiti mannakabalin: fried chicken, roasted lamb, tempura, whole wheat bread. Kas ken ni Nisperos, agarapaap ni Aragon, agarapaap iti napintas a biag: pino nga asin, innapuy a husto ti pannakalinayna ken kabukbukodan a talon. Agsasarak dagiti depinision da Aragon, Duldulao, ken Nisperos maipapan iti gin-awa: taltalon para iti mannalon, taraon para kadagiti mabisbisinan, tagtagainep para kadagiti agar-arapaap ken saan a mabuteng kadagiti soldado a mammapatay iti nagannak ken arapaap ("Ni Insin Unyor a taga-Marag"). Batikosen ni Aragon ti wayawaya ken kunaenna: mauyongtayo, datayo ket paktoria dagiti ilusion, ulaw-ulawtayo, nabayagen a pagpapammatiendatayo. Ni Nisperos met ket sugsog iti panangipalpalagipna nga: agmalmamalem nga agar-arapaap nga adda maluto iti dalikan ("nagmalem nga agsaraaw ti dalikan"), ti pagbagasan ket naynay a maibusan ("ugaw a pagbagasan"), ti panagilunod ti kuton, ti "mannala a bisin," ken adu pay. Adda sadiay ti nasken a maaramid, ti panangsaka iti biag ken iti wayawaya: "burakek latta no kua ti ulimek dagiti bingkol." Ken ni Duldulao met, ti protesta ket daniw, ti daniw ket protesta no ti metapora ket pagtaengan ti kinatalek iti pagilian, no ti pangngarig manipud iti napait a padas ket logos/verbum/sao ti pannakasaka. Agikari ni Duldulao iti maysa a dangadang a ti mangidaulo ket dagiti "kayumanggi nga agtutubo" a mangparmek iti traidor ("parmekenta dagiti Judas iti aglawlawta") tapno ti logos ket agbalin manen a logos, ti verbum ket agbalin a verbum ti wayawaya, ti sao ket agbalin manen a sao. Nalawag ti itsura ti kabusor para ken ni Duldulao: "Kayumanggi a didiosen." Iti samay ti logos, iti samay ti pannakilaban, maparmek met laeng dagiti didiosen, agpatingga met laeng ti panaglablabesda.

Pananggupgop

Agtaltalinaed a sibibiag ti bukel ti pannakidangadang agingga nga agtultuloy nga agtalinaed dagiti opresion, ti kaawan ti hustisia iti kagimongan. Dagiti daniw da Aragon, Duldulao, ken Nisperos ket konkreto a pammaneknek a ti estetika ti pannakidangadang ket maysa a mannakabalin nga estratehia ti panangbasa iti realidad.

Ania kadi ti kabarbaro iti estetikada?

Para kaniak, ti kabarbaro ket ti saanda a panangtallikud iti sosial a responsibilidad dagiti arteda. Maaramidanda daytoy babaen ti agtultuloy a panagputarda iti realidad, iti kinapudno, iti kaipapanan babaen dagiti kabarbaro a metapora nga inda ikurkur-it.

(Impatarus manipud iti Tagalog ni R. Vadil Aragon. Naipablaak iti Burnay E-zine, Pebrero 1999 a bilang.)