Reaksion Manipud iti Maysa nga Agtutubo nga
Ilokano
Ni MIGHTY C. RASING
INYALAT ni Apo Cles Rambaud ti Gunggona a
“Writer’s Prize” ti National Commission on Culture and the Arts idi napan a
tawen. Sangapulo a daniw ti damo nga insubmitar ni Apo Rambaud iti NCCA ngem
tapno malpasna ti sibubukel a proyekto, mangsurat pay iti duapulo a daniw.
Tallopulo ngamin a daniw a kas paset ti koleksion ti dandaniwna ti kayat nga
ipablaak ti NCCA.
Ti Punto de Bistak a Mangbasa iti Daniw ni Apo
Rambaud
Sakbay man pay ti amin, kayatko ti mangted iti
maysa a disclaimer. Ibinsabinsak met ngarud ti pagtaktakderak a kas mangbasa
kadagiti daniw ni Mng. Cles.
Umuna, saanak a kritiko. Nupay adda dua a
sabjekko mainaig iti Daniw idi kolehioak, kurang ti pannakaawatko kadagiti
teoria ti Literatura ken Panagsurat.
Adda pay pagkurangak iti pannakaawat iti
pagsasaotayo nga Ilokano. Masansan, adda dagiti balikas, idioma ken “cultural
references” a diak maawatan. Agsipud ket ngata ta dimmakkelak iti educational
system-tayo a nairamut iti prinsipio ken panirigan dagiti taga-Laud. Makunak
pay ketdin a nagbalinakon a taga-siudad ket immadayoak payen iti tradisional a
kulturatayo nga Ilokano.
Ngem gapu iti daytoy, makunak a maibagik dagiti adu nga agtutubo nga Ilokano
nga agtutubo ditoy pagiliantayo a mangibilang iti lenguahe nga Ilokano a kasla
“nosebleed” wenno narigaten a maawatan.
Dagitoy ngarud ti limitasionko ken nalabit
pagpigsaak metten a mangbasa kadagitoy a daniw.
Adda tallo a paset ti panangiburayko kadagiti
kapanunotan reaksionko kadagitoy a daniw. Umuna, kitaek ti topiko ken tema a
trateran dagitoy a daniw, agraman metten dagiti imahe, porma ken istruktura ti
tunggal maysa. Maikadua, tratarek met ti Poetics ken kapanunotan ni Apo Rambaud
iti panagsurat iti daniw. Kamaudiananna, iserrak ti panangibingayko iti
kapanunotak babaen iti panangtamengko no kasano nga apektaran dagitoy a daniw
dagiti padak nga agtutubo nga Ilokano.
Dagiti Sangapulo a Daniw ni Apo Rambaud a
Nanggun-od iti NCCA Writer’s Prize:
1. Kulibangbang
2. Sirok ti Arbis
3. Daytoy Pusak
4. Puraw
5. Ni Baketko
6. Forest Park
7. Ubing
8. Ni Tata
9. Panagur-uray
10. Tagisam-itek Pay Laeng ti Tagapulot
Topiko ken Tema dagiti Daniw
Agpaay nga Elehia (Elegy) nga agpaay iti
balasangna a pimmusay gapu iti sakitna iti puso. Napno dagitoy a daniw iti
ladingit, iliw, ken liday. Nupay iti kamaudiananna, kuna ti persona— nga
isu ti autor met laeng— “Tagisam-itek Pay Laeng ti Tagapulot.”
Speaker/Persona
Siasino kadi ti agsasao kadagitoy a daniw? Ti
met laeng autor— ni Mng Cles. Tapno ngarud maawatan dagitoy a daniw, masapul
met nga adda, uray sangkabassit, a pannakaammotayo iti kapadasan ni Mng. Cles.
Adda tallo nga annak ni Mng Cles ken ni baketna. Pimmusay ti inauna, maysa a
balasang nga agtawen 20, maysa nga agsapa ti Hulio; sakbay a rimuar ti resulta
ti Nursing Board Exam nga innalana. Ti adatna, naipasa ti balasang ti eksamenna
ngem daksanggasat ta saannan a naawat a personal ti lisensiana.
Inyebkas ngarud ni Mng. Cles, kas ama nga
agay-ayat iti anakna, ti ladingitna babaen kadagitoy a daniw.
Iti kastoy ngarud a panirigan, makunatayo a
saan a naisina ti katatao ti mannaniw ken ti persona iti daniw.
Autobiographical dagitoy a daniw.
Ti saludsodko laeng: No saan nga am-ammo ti
agbasa ti daniw ti kabibiag ti mannaniw, maawatanna ngata met a nasayaat ti
kaipapanan dagiti daniw?
Malaksid iti sumagmamano a ‘humorous’ a
komento iti dadduma a daniw, napno iti ladingit, dung-aw ken lulua dagitoy a
daniw. Marikna ti agbasa ti ‘intensity’ ti riknka a parnuayen dagitoy a daniw.
Timek ti dung-aw ken liday ti nangruna a marikna kadagitoy a daniw.
Agserserbi nga introduksion ti immune a dua a
daniw: Ti Kulibangbang ken Sirok ti Arbis. Makitatayo ti bileg ti
lagip a kas Musa ti Daniw. No napnoanka iti lagip ken “powerful emotions”
rumsua ti daniw. Daytoy ti ipasimudaag ti Kulibangbang.
Adda ti persona iti kuarto ti anakna:
Addaak
manen iti kuartom, derosas dagiti diding
…
Agkamat
iti tuwato, adda pay idi kulibangbang
Nagdisso
iti ulom ket anian nga ikkismo
Ti
kulibangbang, agkatkatawa nga immadayo.
Mabalintayo ngarud a kunaen nga amin dagiti
daniw, pinarnuay ti panagmotimot ken pananglaglagip ti persona iti pimmusay nga
anakna kabayatan nga adda iti kuartona.
Inayonko man pay a nasamay ti panangaramat ti
autor iti “kulibangbang” a kas narrative device wenno metapora iti daytoy a
daniw. Adda coherence daytoy a daniw. Mabasatayo iti maudi a
tallo a liniana:
“Ur-urayendaka
a kas iti nakalukat a ridaw
Sika,
bassit a mutiak, ngem ita kaduamon
Kulibangbang
a nagpukaw, idi a nagdisso dita ulom.”
Kayatko la unay daytoy dua linia manipud iti
“Kulibangbang”:
“Napintas
dagiti kur-it ngem apay a saanko a mabasa?
Iti
likudan dagiti agarubos a lua, sadino ti bullalayaw?”
Ti met daniw a “Sirok ti Arbis,” malagipko ti
korus ti maysa a kanta ti Rivermaya idi Dekada Nobenta:
“Daan
daang larawan ang nagdaraan sa aking paningin
Daan
daang nakaraan ibinabalik ng simoy ng hangin
…
Hinulog
ng langit Na siyang nag-ampon
Libu-libong
alaalang Dala ng ambon”
Kuna met ti daniw ni Mng Cles:
“Ay
iti sirok ti arbis, agsubli amin a lagip
Makitkitaka
kadagiti ubbing nga aggagarikgik…”
Sumagmamano a Portrait wenno Character Sketches
Panagkunak, adda lima a portrait wenno
character sketches a daniw itoy a koleksion: “Puraw”, “Daytoy Pusak”, “Ni
Baketko”, “Ubing”, ken “Ni Tata”.
Puraw. Itoy a daniw, ar-arapaapen ti persona a
maaddaan iti puraw nga aso, agsipud ta:
“Awanen
‘di Puraw ta ania ngarud awan met idi
Pagbayad
iti agarado, ta natrangkaso ni Tata
Isu
ni Puraw, naibulon iti basi; linaon pay ti dila
Masalsallapid
a saksaka kadagiti nalinteg a tambak.”
Iti ngarud pannakapukaw ni Puraw, tarigagayan
ti persona a masuktan ti asona. Kasla met panangtarigagay ti maysa nga ama a
maisubli ti biag ti maysa nga anakna nga awanen ita.
Daytoy Pusak. Pinagabay met ti
mannaniw ti imahe ti maysa a pusa a buybuyaenna ken ti matmaturog a buridekna
ken no kasano kagaget nga agtrabaho tapno laeng maisikadna ti panagbiag ken
panagbasada.
Ni Baketko. Mayat daytoy a character sketch.
Diak ammo no ti dakdakamaten a talaga ni Mng Cles ditoy ket ni baketna. Ngem
daytoy a character sketch, iladawanna ti rinibu nga inna ken asawa iti entero a
lubong. Ipakita ket ngarud daytoy a daniw ni Mng Cles dagiti “gender roles” a
nariingantayon.
“Sika
agat-kosina, agat-sabon, agat naalsem a gatas
Dita
muging, nagtutukelan ling-et, ‘toy paniok ipunaskonto”
Malagipko la ket ngarud ti peminista a daniw
ni Manang Linda L. Bulong: “Siak ti Reyna.” Kunana “Reyna dagiti pinggan,
kaldero ken lunglungan/Namureng a malabaan/ ubbing a madigos ken
mapakan/Agturay iti kosina.”
Ubing. Technically, saan a character sketch
daytoy, kasla ketdi profile ti panagubing. Ipakita pay daytoy a daniw no kasano
ti kabibiag dagiti ubbing, wenno daytoy ngata ket pannakaiparangarang iti
pagtungpalantayo inton madanon ti panawen?:
“A
kaaddat’ bagas iti pagbagasan
Wenno
pannaturog iti rabii nga awan mangngegan
A
taguob ti aso; mailiktad ti agdan.”
Gapu iti kinakurang ti oras, diakon palabsan
dagiti dadduma pay a daniw. Kitaentayo ketdi dagiti sumagmamano nga obserbasion
iti daytoy a koleksion.
Istilo
Awan ti metro wenno rukod dagiti daniw ni Mng
Cles. Kuna ti autor: “Awan rukodna, agayusda a kas iti danum iti waig iti
kabakiran; mabalinna ti mangusat iti bukodna a dana no rumungsot ti danum gapu
iti layus; mabalin met nga agtalinaay ken sumurot iti agus. Iti sabali a
pannao, bay-anna a ti tunggal daniw, addaan iti bukod a biag; wayawayaanna, bay-anna
nga agsantak ken agrangpaya.”
Nadumaduma ti istilo nga imparang ni Mng Cles
kadagitoy a daniwna. Masansan adda dagiti linia a maulit— adda daytoy a linia
iti rugi ti tunggal stanza, wenno saan, maulit daytoy a linia iti ungto ti
daniw.
“Addaak
manen iti kuartom…” (Kulibangbang)
“Umir-irut
ti kidem ti rabii ket agur-urayak…
Umir-irut
manen ti kidem ti rabii ngem awanak iti ruangan” (Panagur-uray)
“Sinaludsodda
kaniak, komusta ni baketmo?
Wen,
sinaludsodda kaniak, komusta ni baketmo?” (Ni Baketko)
Napintas ti nagbalin nga epekto dagitoy korus
a linia. Iparangarangda ti transition wenno no dadduma, panagbalbaliw iti
kasasaad ti persona iti daniw.
Nupay saanak a pamiliar kadagiti Teoria iti
Literatura, makunak nga adut’ elemento ti Romanticism kadagiti daniw ni Mng
Cles— nangruna iti pannakausar dagiti ladawan ti paraangan ken natalna nga
aw-away.
Imahe ken Pannakaiparangarang ti Kultura
Nabatad a makita kadagitoy a daniw ti kultura
ni Ilokano. Nagtaud met laeng dagitoy iti bukod a kapadasan ti autor idi isu
ket ubing pay laeng a dumakdakkel idiay probinsia.
Ania dagitoy nga imahe ken eksena? Adtoy man
dagiti sumagmamano:
“Kadagiti
rabii a kingki ti silaw ket no puyotem umaydan
Dagiti
ansisit, mangyaw-awan, ken uray pay dagiti Hapon
A
nangpainum iti daydi Lilo Agaton iti no mano timba a danum.” (Ni Tata)
“Nagkankanta
dagiti pagaw; nagsagawisiw kawkawayan
Limmabasak,
kinamkamatko ti angin.” (Forest Park)
“Awanen
dagiti kalapaw a naaramid iti garami
A
pangep-ep iti lamiis iti parbangon dagiti agharharana a babbaro
Iti
awaymi a no agsabong dagiti kawayan saan met idi a seknan ti tikag
Bisin
wenno pannakawa; panagugot dagiti bubon.” (Sirok ti Arbis)
Makunatay’ ngarud nga asideg iti kultura ken
kannawidan ni Ilokano dagitoy a daniw ni Mng Cles. Agsipud ta dagiti kapadasan,
metapora ken imahe a pinurosna, naggapuda amin iti hardin ti
kultura Ilokana.
Koneksion ken Relasion Dagiti Henerasion
Saan laeng a maipapan iti ipupusay ken
pannakatay dagitoy a daniw. Makitatayo pay ti koneksion ken relasion dagiti
henerasion kadagiti nagbabaetan ti linia dagiti daniw ni Mng Cles.
Malagipko pay ketdi ti maysa nga eksena iti
pelikola a Lord of the Rings: The Two Towers. Agpatpatang ni Gandalf ken ni
Theoden, ari ti Rohan.
Theoden: Simbelmyne. Ever has
it grown on the tombs of my forebears. Now it shall cover the grave of my son.
Alas, that these evil days should be mine. The young perish and the old linger.
That I should live to see the last days of my house.
Gandalf: Théodred's death was
not of your making.
Theoden: No parent
should have to bury their child.
Gandalf: He was strong in life.
His spirit will find the way to the halls of your fathers.
Nalawag a makita ti relasion dagiti amma ken
dagiti lilong kadagitoy a daniw. Addaka dita a malaglagip ti persona ti
kabibiag ni amangna (Ni Tata, Puraw), ti rigat ti biag idiay away, dagiti
pagtaudan ti rag-o ken simple a kinaragsak. Adda pay ketdi paset iti “Sirok ti
Arbis” a manglaglagip kadagiti gerilia napapatay gapu iti panagayatda iti ili.
Iti kamaudianna, nasam-it pay latta ti agbiag.
Ket kasla iti persona kadagitoy a daniw, kasla ken ni Mng Cles, makunatayo:
“Tagisam-itek pay laeng ti tagapulot, apay koma a saan / Ikiwar iti biag a no
dadduma, napait, naadat”
Babaen iti panagdaliasat ni Mng. Cles iti
riknana a kas ama a napukawan iti anak—inauna pay, kasla metten nangaramid iti
mapa ti lagip ken landscape ti puso ti TAO. Sinaludsodna ti adu a saludsod nga
agtaud laeng iti puso a napnoan liday ken ladingit. Ket iti kasta, agpaay
ngarud nga “affirmation of life and its fullness” dagitoy a daniw numanpay
maipapan iti ipupusay ti over-arching a temada.
Narigat ti manglipat nangruna no naimalditen
iti puso ti nagan ken lagip ti maysa nga ay-ayaten.
Dagiti Kapanunotan ni Apo Rambaud iti Daniw
ken Panagdaniw
Kuna ni Mng Cles:
“Awanen para [kaniak] (kalpasan ti personal a
pannakasangol iti datdatlag a pagteng nga isu ti ipupusay), ti kasayaatan,
kapupudnuan a mabalinna nga isurat a dandaniw no di met laeng dagiti agwerret
iti bukodna a biag, nga isu ti am-ammona unay, a patienna met a saanna laeng a
bukod a rikna wenno padas no di pay ket nariknan, napadasan wenno marikna ken
mapadasanto met ti sabsabali ken mangibatinto met kadakuada a mangam-amiris iti
bukodda a biag.”
Kunana pay:
“Ti Tao nga addaan kadagiti nadumaduma ken di
mapugtuan a rikna: managayat, managimon, managayat iti kappia, mannakigubat,
nalailo, nalinteg, nakillo, ammonat’ agkatawa, ammonat’ agsangit, naparabur,
naimut, mapaay, agballigi. Ket ti Tao, itoy a gundaway—a kas kangrunaan nga
aggargaraw kadagiti masurat a daniw— isu ti Proponent. Isu laeng ti makaammo
kadagiti padasna, isu laeng ti makautob iti pudno a riknana, ket ngarud, iti
panangsuratna kadagiti daniw, saanen nga agkarkarawa ken kangrunaanna, no
suratenna dagiti daniw a kas inuulbod, wenno awan kinapudno ti rikna
pangpanggepenna nga iburay, awan sabali nga ul-ulbodenna no di met laeng ti
bukodna a bagi— nga isu ngatan ti kadaksan a basol iti bukod a bagi.”
Adun dagiti literary theorists (kas ken ni
Roland Barthes) a nagkuna nga iti panangawat iti kaipapan ti maysa a teksto,
rumbeng nga isina ti intension ti autor ken ti ibagbaga ti teksto. Isu a
sinaludsodko itay:
No saan nga am-ammo ti agbasa ti daniw ti
kabibiag ti mannaniw, maawatanna ngata met a nasayaat ti kaipapanan dagiti
daniw?
Iti met paggappuan ti daniw, nasariwawet ti
isip dagiti mannurat. Isu ket ngarud a mabalin ti mannaniw ti agsurat iti
“inuulbod” ket uray no saanna pay a napadas, mabalinna met ti agsurat iti
nadumaduma a kapadasan— narigat laeng a gun-oden ti “verisimilitude” wenno ti
pannakaarngi ti maisurat iti pudpudno a kapadasan.
Iti panagkunak, maawatan latta dagiti agbasa
ti kaipapan dagitoy a daniw nupay saanda nga am-ammo ni Apo Rambaud ken ti
kapadasannna. Ngem, umun-uneg ti pannakaawat iti daniw no kasta nga am-ammo ti
agbasa ti mannaniw.
Kastan. Dios ti agngina!
(Naipresentar iti Dap-ayan 2011: GUMIL
Filipinas Convention idi Abril 15-17, 2011 iti Cabugao, Ilocos Sur. Nabulod ti
imahe iti flickriver.com)
