Ni ROY V. ARAGON
MAKAPABANG-AR man, kaniak a biang kas maysa
met a napeklan a mangsubsubaybay, ken maysa metten nga enthusiast, nga iti
agdama ket adda makuna nga aktibo wenno nabnabiag a diskusion ken dinniskusion,
paliiw ken pinnaliiwan iti kontemporario a literatura nga Iloko. Kangrunaanna
babaen ti internet, ken kangrunaanna pay, babaen ti popular a Dap-ayan ti
iluko.com (iti section ti literatura).
Makaparagsak, wen, ta saan ngarud a masao a
silalaeg wenno nakadikkumel lattan wenno agkukkukukot wenno agkukurrot ti
literaturatayo iti benneg ti analitikal/kritikal wenno teoritikal a
panangimano, pakaseknan wenno panangadal. Ket saan ngarud met a masao nga
agsasadut wenno agbubuot lattan dagiti mannurat nga Ilokano kadagitoy a
pakaseknan a pakaasaan ken pakatarumamisan ti plumana ken pakaital-uan ti
kinamanagparsua ken kinamanagpartuatna; saan a naudi wenno paudi ta uray man no
sadino, uray man no iti ania a medium, adda latta met a saan la a pasalsali
ngem ketdi maysa met a moving force, maysa met nga aktibo a partisipante
kadagiti nainliteraturaan a pakasaknaran ken pakarikutan ken pakakumikoman iti
ikub ti sapasap a Philippine Literature.
Ta ngamin, kadagiti sabsabali a literatura a
mangbukel iti bagi ti nailian a literatura, kas koma iti literatura Tagalog
(wenno “Filipino,” no ipapilit a Filipino) ken iti literatura iti Ingles
(Philippine literature in English language), ket nakaak-aktibo dagiti
mannuratda ket addaanda kadagiti agduduma a grupo ken kolektiv a mainaig
kadagiti patien ken patpatienda nga schools of thought wenno theories ken
philosophies. Iti Ingles, kas pagarigan, adda dua a napatak a grupo: dagiti
modernista ken dagiti postmodernista.
Adda iti ikub dagiti modernista ti dakkel a
sirkulo ti English Phil Lit literati a mamatpati ken agtaltalek iti new
criticism (ti imasna, kaaduan kadagitoy a new critics ti mangigangganetget a ti
laeng teoriada ti valido a teoria a pagbatayan ti valido a kritisismo).
Maibilang met laeng iti ikub ti modernismo dagiti formalista, dagiti
neo-Aristotelian, dagiti psychoanalytic critic, ken sumagmamano a Marxista.
Agkakabenneg dagitoy ngem saanda nga agpapada wenno agkakaysa iti kabukbukodan
a teoria ken/wenno praktis. Kaaduanna nga agtitinnubngarda iti patien ken saan
a patien ken iti rebbengna nga aramiden ken saan nga aramiden.
Iti met laong dagiti makuna a postmodernista
nga agkukumpog dagiti structuralist, dagiti poststructuralist, dagiti
hermeneutic critic, dagiti semioticist, ken dagiti deconstructionist. Natural,
mortal a kabusor dagiti adda iti zona ti modernismo dagiti adda iti frente ti
postmodernismo. Kangrunaan ditoyen, iti Phil Lit status quo, dagiti new
critic/formalist versus dagiti poststructuralist ken deconstructionist ken
hermeneutic critic. Isu dagitoy dagiti agiinnasing iti argumento kadagiti
writers’ workshop kadagiti universidad (kas iti Silliman, U.P., kdpy).
No iti met kurditan a Tagalog a.k.a Filipino,
iti agdama ket mayat man ti panagpingpingki dagiti rason ken reaksion dagiti
dicipulos ken apostoles ti dua nga agdangdangadang ita a grupo: dagiti
makaarte-para-iti-arte ken dagiti makaarte-para-iti-gimong.
Formalista/neo-formalista ti immuna a grupo a mamatmati a ti arte ket nasken a
para iti arte ket awan pakibibianganna kadagiti adu la unay a pakaseknan ti
kagimongan wenno ti arketipo a masa. Obvious la unay met a Marxista wenno
neo-Marxista, siempre, dagiti adda iti maikadua a grupo a mangigunggunamgunam a
ti arte ket manipud iti masa, para iti masa. Saan ketdi a kabarbaro daytoy a
controversia wenno insurhensia iti Phil Lit. Ngem ketdi makuna a barbaro iti
Panitikang Tagalog/Filipino agsipud ta nangrugi daytoy idi iti innargumento
dagiti mannurat nga agsursurat iti Ingles—ti debate da Jose Garcia Villa a
proponente ti art-for-art’s-sake versus Salvador Lopez ken Arturo Rotor a nangitayaktak
met iti social art/art-for-the masses. Kas man abnormalidad daytoy ita iti
literatura a Tagalog ta sigsigud nga am-ammo a promotor ti proletarian lit a
mangipimpinta ken mangcroncronica iti biag ken kabibiag dagiti babassit a
dasig: mannalon, obrero iti ciudad, urban poor/squatters nga ilupitlupit dagiti
agar-ari ken agari-ari a dasig, lalo idi 1950s ken 1960s, ken
underground/protest lit a “bumarbaringkuas iti panagalsa” ken “umap-apuy iti
pannakirupir” nangruna idi 1970s ken 1980s ken uray iti arinunos ti `90s. Ti
agdama a debate nangrugi idi ibatad ni National Artist Virgilio Almario (Rio
Alma) a ti politika wenno ideolohia a politikal ket “bagahe laeng” iti
panagdaniw kas pangtirana kadagiti Marxista ken/wenno maoista a mannurat wenno
iti sapasap nga agsursurat iti “mula-sa-masa, tungo-sa-masa” a linia wenno
tema. Pinarnuay daytoy ti adu a reaksion manipud kadagiti natamaan ken/wenno
napasagidan, kangrunaan ditoy ti sungbat a salaysay nga “Espasol Versus
Nilupak” ni Gelacio Guillermo a nagwarwaras pay iti internet iti mailing lists
ken e-groups. Agingga ita ket napudot ti debate: arte wenno propaganda? Arte
kas propaganda wenno propaganda kas arte? Pure art wenno mass art? Ken adu pay
(natural, dadduma ket personal payen dagiti atake).
Ngem nakaadayotay’ san.
Ita, padasek met, padas laeng,
padpadasli-barbarengli, a siripen-paliiwen ti agdama a pakasikorantayo iti
literatura Iloko. Paliiw laeng a babassit, ta limitado daytoy a panagsirip iti
sangkabassit nga ammo ken bassit a gundaway. Kayatko laeng nga arbitrario a
kitaen ken riknaen ti gunay ken kidag ti panagdidiskusion, panagsisinnukat ti
idea ken opinion, panangiparang iti teoria (no adda) ken panangipaneknek iti
praxis (no mayannatup), kdpy, kadagiti naangay ken maang-angay a saritaan iti
literatura iti iluko.com forum.
Iti panangob-obserbak ken iti sagpaminsan a
pannakipartisiparko, kunaek a rambol ti diskusion. Di mapilaw ta kaaduan nga
unmoderated ken ad-adu ti anonymous a participants isu a saan unay a naurnos
wenno nasimbeng ti patangan. nupay kasta adda met advantages a saan nga am-ammo
ti agipaskil iti paliiw wenno komento ta maibagana ti kayatna nga ibaga nga
awan alumiim a di bumdeng. Disadvantageous ketdi no abusuenna met ti
anonymityna ket no dadduma agbanag a personal unay dagiti atake wenno komento.
Nupay kasta, paset amin ti nasalun-at a diskusion (nupay agbalin met nga
unhealthy no dadduma ta adu dagitay kasla mangigaggara a manglilibeg ken
mangsair ken mangsugki ket adu met ti masair ken mapasugkian) dayta.
Ngem ti sapulek ita ditoy ket adda kadi met
ngata literary theory a paratignay wenno launching pad dagiti maibun-ay ken
maibulbulos a komento wenno opinion? Adda kadi ngatan ngarud makuna a valido a
literary criticism a mapaspasamak iti kastoy a kita wenno wagas ti paliiw ken
pinnaliiw? Adda kadi ngatan naestablisar a kabukbukodan nga school of
theoritical ken critical thought iti literatura nga Iloko?
Ngamin ket iti panangpadas a mangibunannag ken
mangipakat iti literary a diskurso ken/wenno kritisismo, nasken ken masapul nga
adda pagbatayan wenno pundasionna a partikular wenno general a teoria wenno
filosofia daytoy a partikular wenno general a kritisismo ken panagkritika. Kas
koma no idealistaka, masapul nga adda idealismo a pampandagam ken prakpraktisem;
no koma maysaka a komunista wenno sosialista, kas pagarigan laeng, adda
bandusmo nga is-ismo a mabalin a Marxismo wenno Maoismo wenno sosialismo. Wenno
no Cristianoka wenno Muslimka ket ammom ken am-ammom ni Cristo ken ni Muhammad,
respectively, ken ar-aramidem iti sao ken aramid dagiti bilin/linteg ken
sursuroda.
Ngarud pay, saludsodek ken padasek man a
dukalen: adda kadi met makuna a modernismo ken postmodernismo nga isip wenno
ugali iti kurditan Iloko? Adda kadi met ti estetika ti pure art ken ti aktibismo
ti social/proletarian art iti literatura nga Iloko? Siasino ngarud, ala man,
dagiti new critic/formalist, structuralist, poststructuralist, hermeneutic
critic, Marxist, kdpy, no addada man?
Wenno: adda kadi, aya, ngata mapaspasamak a
valido a kritisismo ket addada kadi ngata, aya, dagiti pudno a kritiko, idi ken
ita, iti sirkulo ti Iloko Lit ken Ilokano literati?
Mabalin a dinudursok daytoy a saludsod. Ta
apay ketdin nga awan koma. Saan sa man nga agtalinaed ken agtaginayon ti maysa
a literatura no awanan iti bukod a literary history ken unifying/binding a
literary criticism, ken dagiti aktibo a kritiko iti ikubna.
Ngem kitaentay’ man pay bassit iti literary
historytayo no adda makuna nga umno ken umiso a literary criticismtayo. Mabalin
siguro a kitaen kadagiti naangay ken maang-angay salip. Ta ti makuna a
“kritisismo” iti literatura Iloko iti uneg ti literatura Iloko (uneg, sirkulo,
kunkunak relativ iti paspasamak laeng iti pakabuklan wenno organisasiontayo kas
mamannurat nga Ilokano nga agsursurat iti Iloko, kas iti GUMIL Filipinas; saan
a kasali ditoy dagiti posible a teoritikal/kritikal a panagadal dagiti kritiko
ken eskolar, nga adda iti ruar ti literatura Iloko ken/wenno GUMIL, a no sadino
diak kapkapnekan wenno awan iti resourcesko) mabalin a nangrugi wenno
nayam-ammo babaen (laeng) dagiti “makuna dagiti hurado” kadagiti nangabak
ken/wenno naabak wenno iti pakabuklan ti salip. Nangrugi daytoy iti salip nga
intuyang ti Bannawag idi 1960s a no sadino kaariping dagiti naipablaak a
nangabak a sarita ti analisis-paliiw dagiti naghurado. Sumagmamano ketdi ti
nabasak laeng kadagiti nasao a paliiw dagiti hurado (a pakairamanan dagiti
eskolar ken profesor iti literatura, panagiwarnak, historia, a kas kada Dr.
Marcelino Foronda, Angel C. Anden, Santiago Alcantara, Dr. Hermogenes Belen,
Atty. Benjamin Pascual, kdpy). Ngem ti nakitak, analitikal laeng wenno general
a review ti namay-anda ket no man addada met kritikal nga analisis, awan wenno
awan unay ti literary theory a naaramat a bagnos wenno referencia.
Idi met rinugian ti Governor Roque Ablan
Awards for Iluko Literature (GRAAFIL) ti nagpasalip, adda met sumagmamano a
“makuna dagiti hurado” a kadua dagiti nangabak a sinurat a naipablaak iti
Bannawag. Diak ketdi nabasa (pay) ti adu kadagitoy isu a diak maikkan iti
opinion ita.
Idi nagpasalip iti sarita ti Economy Tours and
Travels, Inc. (ETTI) ni Apo Rene Ragunton idi 1980s, naipablaak met ti “makuna
dagiti hurado.” Idi 1984, iti umuna a salip ti sarita ti ETTI, kastoy ti
imbatad ni Apo Reynaldo A. Duque iti panagkamengna kas hurado: “… adda nadlawmi
a sakit ti literatura Ilokano. Idiligmi daytoy iti kanser a mangrugin nga
agnunog. Sakbay nga agramaram, patienmi a nasken a maagasan a dagus.” Nakuna
daytoy ni Duque ta nadlawna (idi 1984) a “kasla awan dinur-asan ti sarita nga
Iluko” ta dagiti naisalip ket kaaduanna ti “naipadron kadagiti naisurat iti
1960s” ket “naglaeg ti sarita nga Iluko iti nasurok a duapulo a tawen.” Pudno a
makadismaya no kasta. Ngem apay a naglaeg? Patien ni Duque a bunga daytoy ti
“kaawan ti kritiko ti literatura Ilokana… no awan ti kritisismo iti uray ania a
benneg ti pagsiriban, awan dur-asan daytoy.” Kaawan? Awan? No kasta idi 1984
ken sakbayna, awan ti kritiko wenno kritisismo iti arubayan ken inaladan ti
kurditan nga Iloko?
Manen, iti sumaruno a tawen, 1985, iti isu met
la a salip, a naghuraduan manen ni Duque, kastoy latta ti dillawna: “adda
naduktalanmi a common denominator dagiti naisalip ita a tawen: adda amin
pakababalawanda. Gapu ngata iti kaawan ti lehitimo a kritiko ti literatura
Ilokana?” Manen: “kasla maud-udaidan ti sarita nga Iluko iti idudur-as. Kas man
awan ti dinur-asan ti saritatayo iti las-ud ti nasurok a duapulo a tawen” sana
innayon a ni mannurat nga Ilokano ket “dina kayat ti madillaw, dina kayat ti makritikar…
gapu ta arsagid, awanen ti room for improvement kenkuana” isu a “di pulos
dumur-as.”
Pay manen, idi 1987 a naghurado manen ni
Duque, pinauluanna pay ketdi la ngaruden ti analisisna iti “Bagnos Koma Dagiti
Teoria.” Mabalin a “dismayadon” ni Duque itoy a gundaway ta nagasgasang itan
dagiti dillawna:
“Saan nga asi-asi ti aghurado. xxx …umuna
unay, agbalinka a kritiko sakbay nga aghuradoka. Iti panagkritikarmo kadagiti
maisalip, saan a mailibak nga adu ti mapasugkian, wenno masaknaran. Ngem risgo
dayta a rumbeng a sanguem. No dadduma, mapagbiddutandaka nga aginlalaing. Saan
ngamin a mailibak a kaaduan kadagiti mannurattayo iti Iluko ti arsagid. Saanda
a maidasig wenno maisina ti bagida iti sinuratda. No kritikarem ti gapuananda,
ipatoda a ti kinataoda ti kayatmo a dadaelen. Saanda a maawatan a saan a
panangdadael ti akem ti kritisismo no di ket panangibuksil kadagiti
pagkapsutanda, ket iti kasta, maaturdanton dagitoy a biddut kadagiti
sumarsaruno a gapuananda.”
Ngem ti importante iti daytoy a makuna-ti-hurado
ni Duque ket ti panangigunamgunamna a ti hurado wenno aghurado koma ket adda
uray sangkabassit a pamalatpatanna iti literary theories no di man maysa a
self-confessed wenno practicing critic wenno naan-anay a teorista. Kuna ni
Duque:
“…Ania ti pakaibatayan ti kritisismo ti maysa
a hurado kadagiti husgaranna a sarita? Iti bukodko a panirigan, saan nga umanay
ti ‘panagraman.’ Kangrunaan, nasken nga adda pamalatpatan ti hurado kadagiti
teoria ti literatura, iti napalabas man wenno agdama. Iti kastoy laeng a wagas
nga agbalin nga obhetibo ti panagpili kadagiti mangabak a sarita. Iti kastoy a
panirigan, saan a ti kinasiasino ti autor ti makedngan no di ket ti
gapuananna…. Nupay narigat nga ilaksid ti ‘panagraman’ ad-adda a rumbeng a
maibatay ti panagpili kadagiti agdama a teoria ti literatura. Natibker ti
pammatimi a kastoy ti umno. Kas iti pagrebbengan ti ukom iti husgado, nasken
nga ibatayna ti desisionna kadagiti pammaneknek, saan nga iti bukodna a
karirikna wenno kayat.”
Naulit daytoy a “reklamo” ni Duque maipapan
iti praxis ti “panagraman” idi aghurado manen iti maikanem ken maudi a pasalip
iti sarita ti ETTI idi 1989, iti no apay nga “iti laksid ti panagpapada ti
pagrukodan a pagbatayan dagiti hurado iti panagpili, apay nga agduduma latta
dagiti mapilida” a nangibagaanna a ti naduktalanna a maysa a ramut daytoy ket
“panagraman.” Nga “ania man dagiti pagrukodan a mapagtutulagan, ibatay latta ti
hurado ti panagpilina iti bukodna a panagraman.” Isu nga inulit manen ni Duque
a ti panaghurado koma, ti panagpili iti makuna a napintas ken premiado a sarita
ket maibatay iti literary theories. Idi ketdi 1989, saanen a “dismayado” unay
ni Duque ta napnek iti kabaked ken kapintek dagiti sarita a naisalip ken
nangabak, nangruna ti umuna a dua, ti “Meditasion: Apay Ngata, Sabong a
Naisalumina?” ni Atty. Benjamin M. Pascual ken ti “Agsardeng Koma ti Lubong ta
Dumsaag ti Tao” ni Lorenzo G. Tabin, ket “nakarit ti kabaelan dagiti hurado” a
nagkunaanna: “kadagitoy dua a sarita… kunak a sa la maibuksilan ti bugas ken bagasda
no dagiti teoria ti literatura ti pagibatayan iti kritisismo ken panagpili.
Awanen ti sabali a wagas.”
No kasta ngarud, idi 1989, naagasan met la
ngatan ti dinakamat ni Duque idi 1984 (a rugi ti ETTI contest) a “kanser ti
literatura Ilokana” gapu iti kaawan ti kritiko? Diak a masungbatan dayta ket
agtalinaed a saludsod. Ngem no kanser kunam, sapay la nagnunogen, ay, ket di
kad’ nakarigrigaten nga agasan ken maagasan. Masapul ti adu a chemotherapy,
masapul ti major a panagopera, kdpy. Ay, ket masapul, a, ti adu nga agas,
panagagas ken mangngagas kas kada nalalaing a siruhano!
Ngem iti sabali a punto, kadagiti naagapad a
deklarasion, kas man ketdi lumlumtuad ti fact a ti ammotayo a “kritisismo” iti
literatura nga Iloko ita ket courtesy dagiti pasalip. A ti am-ammotayo a
“kritiko” ket dagitay hurado ken aghurhurado kadagiti salip. A ti pagaammotayo
a “kritikal a texto” ken/wenno “critical thought” ket dagitay mabasbasatayo a
“makuna dagiti hurado.”
Ket gapu iti dayta a “fact” wenno
naestablisadon a panagkitatayo a kasta ti taray wenno praktis ti kritisismo,
kas man rumrummuar a kadagiti salip laeng nga epektibo wenno existent ti
“kritisismo” iti literatura Iloko. (Wenno saan ket kadagiti sumagmamano a GUMIL
seminar-workshops a maang-angay nga adda “maparparti” a manuskrito).
Iti bukodko a kapanunotan, agduma ti
panagamiris ken panagarisit kas hurado iti salip nga adda mangabak ken maabak,
iti panagamiris ken panagarisit kas kritiko iti sinurat tapno kedngan daytoy
kas successful a literary art wenno literary work. Nupay di mainsasaan nga
agpadada a nasken nga addaan bagnos ken pagbatayan a literary theories tapno
nasamsamay ken nakappapati ti keddeng ken pangngeddeng, saan a nasisita a maysa
a full-fledged a kritiko wenno practicing critic/theorist ti aghurado tapno
maikari ken agballigi nga agpili iti premiado a sinurat. No maysa man a kasta
ti mapusgan a hurado, nasayaat unay, maysa a bonus dayta. Ngem mapagdasig koma
ti akem ti hurado iti salip ken ti kritiko iti sapasap a literatura. Ken,
mapaggidiat koma ti akem ti hurado/kritiko iti analytical criticism ken iti
theoritical criticism ta nupay adda dagiti pagpadaanda, agsupadi dagiti
sursuroten dagitoy a metodolohia ken estratehia iti panagamiris ken panagadal.
No apay a nayatiddogkon san ti agapadko
kadagitoy a banag maipapan iti salip ken pakainaigan/pakaidasiganna iti kritisismo
ket gapu ta kinapudnona, ti targetko a paliiwen a kunak nga agdama a palpaliiw
ken pinnalliiw ken mammalpaliiw ket nagramut met laeng kadagitoy a pakaseknan.
Maysa, ti kaaduan ita a maar-aramat a material wenno texto iti iluko.com
Dap-ayan ket dagitay man met laengen nangabak wenno naglasat iti nadumaduma a
salip. Ania ngarud ket nangabak, naisalip dagitoy, di kad’ isuda ti napintas
nga amirisen tapno iti kasta, maadal ti panagputar iti premiado a sinurat,
dayta ti maysa a rason.
Isu la nga isu. Isu ngarud a kunaek latta a
dagiti paliiw, kaaduanna ket kasla met laeng makuna-dagiti-hurado a naynay a
bin-ig nga analytical imbes a critical. Wenno saan, dagiti agpalpaliiw, kakasla
editor a kaaduanna ket teknikalidad ti kitkitaen wenno birbirokenda. Ngem ketdi
makuna latta a “kritisismo” dagitoy ket mabalbalin met ngatan nga awagan kas
practical criticism wenno uray textual criticism ti kastoy a gannuat.
Adda met dagitay agiparang iti agduduma a
terminolohia iti literatura ken filosofia a masansan a linaon dagiti college
textbook kas iti Intro to World lit/Asian lit/Anglo-American lit/Phil lit wenno
iti Humanities.
Kaaduanna ketdi dagitay mangtratar iti sinurat
kas sinurat laeng, ket saan kano koma a pulos a madakdakamat ti aniaman a
relasion ti sinurat iti nagsurat. Mabalin a laglagipen dagitoy a mammaliiw ti
duktal ni Duque a “kaaduan kadagiti mannurattayo iti Iluko ti arsagid” ket
“saanda a maidasig wenno maisina ti bagida iti sinuratda” ket no dillawem wenno
“no kritikarem ti gapuananda, ipatoda a ti kinataoda ti kayatmo a dadaelen.”
Likliklikanda ngata ti rumsua a pungtot ken gura wenno panaghayblad dagiti
maseknan nga arsagid wenno di makalawlaw-kelleb a mamannurat.
Adda met dagitay saan a mamatpati iti
individualidad wenno independence ti obra wenno sinurat ket ad-adda a
kueskuestionenda ti panggep wenno intension ti autor iti sinuratna ket no
madiskubre ti adu a biddut wenno kamtud ti sinurat, agdas-al iti autor ti dillaw
ta isu la ngarud kano ti nagsurat wenno nagputar ket responsibilidadna dagiti
inkur-itna.
Adda pay met dagitay no dadduma ket dukalenda
ti historicity (kalienda ti no ania dagiti pagteng ken ayus ti pakasaritaan iti
panawen wenno era a nadakamat iti sinurat wenno iti pannakaisurat daytoy ket
kitaenda no umno dagitoy nga events wenno historical facts, etc.) wenno ti
cultural a background ti sinurat (imanuenda ti kina-native wenno kina-etniko,
ti folk ken kabukbukodan nga aw-awid ken tradision, kdpy).
Ken adda met manmano ketdi a maibagasan nga
ammoda ti sasawenda ken sasawenda ti ammoda iti literary theories ket
pattapattaek nga adda wenno adu ti pamalpalatpatan dagitoy iti teoria ken
kritisismo ken iti klasikal ken moderno a filosofia agsipud ta inadal wenno
ad-adalenda a formal iti academia wenno informal babaen ti self-study.
Maitugotan dagitoy gapu iti kalawa ken kawada ken kauneg ti paliiw ken
sirmatada nangruna iti universalidad a gupit ken turong ti obra wenno iti
psychoanalytic a panangtimbang ken panangrukod iti sinurat.
Amin dagitoy a paliiw ken pinnaliiw ket nagulo
wenno nakuso pay laeng gapu iti saan a nalawag wenno umdas a pagbatbatayan
wenno ik-ikutanda a literary theory (kaaduan ketdi ti masirpat nga agiburburay
laeng iti komento ta isut’ dawat ti gundaway a not necessarily nga addaan
naliteraturan a teoria wenno nainkritikalan a thought, isu a saan a rebbengna a
mapilaw ida). Kas iti reklamo ni Duque iti penomenon ti “panagraman” iti
literatura Iloko, saan a nailaksid dagitoy a mannurat wenno kritiko iti
iluko.com. Kaaduan kadakuada ket agkomento wenno agdillawda maibasar iti
bukodda a panagraman wenno panagrikna iti maysa a sinurat. Ibagada nga awan
bibiangda iti adu la amin a teorteoria wenno kritkritisismo. Common sense,
kunada, saanen a masapul ti adu a sao ken sao-sao.
Ngem mabalin a dida ammo, uray pay no common
sense laeng wenno simple a panagraman a kuna, no siripen ket adda mailangaan
ken maalimadamad a teoria a nakaibinggasan dayta a reading wenno
interpretasionda. Ngamin daytoy panagraman a makuna isu daytay kasla natural a
rikna a gubuayen wenno itden ti estetika, wenno libnos ken inner peace nga
itden ti arte, ti mabasa nga obra, daytay kas koma no mapnekka iti maysa a
daniw ket mariknam ti kenosis, wenno iti koma novela ket mariknam daytay
kairosis, ket no met drama (aglalo no trahedia wenno tragicomedy) ket daytay
catharsis. Wen, mabalin met a sawen a klasika nga Aristotelian daytoy
“panagraman” a makunkuna. Panangnanam iti estetika ti gandatna a tun-oyen ket
agtunged daytoy kas eskapista a praxis.
Isublik ken ulitek man ngarud ditoyen dagitay
kuestiontayo (ta nayaw-awan sa metten!): adda kadi met makuna a modernismo ken
postmodernismo nga isip wenno ugali iti kurditan Iloko? Adda kadi met ti
estetika ti pure art ken ti aktibismo ti social/proletarian art iti literatura
nga Iloko? Siasino ngarud, dagiti new critic/formalist, structuralist,
poststructuralist, hermeneutic critic, marxist, wenno cultural critic,
postcolonialist kada historicist kada feminist, wenno koma existentialista,
nihilista, penomenolohista kdpy, no addada man?
No gamden a bigbigen, kunaek nga adda ti
kaaduan kadagita nupay arbitrario ken saan nga organisado ti critical thought a
kupikopda ket ngarud saan nga agtakder dagitoy tapno aklonen met ti literatura
Iloko nga adda kakasta a kritiko iti ikubna. Masapul pay a maitudo ket
madebelop ken mapasiken tapno agmata wenno agbukarda.
Dagitay paliiw ken pammaliiw nga agpokpokus
wenno naitalimudok iti texto kas texto iti internal laeng a pakaseknanna, ken
iti texto kas autonomous iti autor (iti man personal ti autor, iti historiana,
iti pagilianna, kdpy) a saan a nasken ti external nga ebidensia, ket maidasig
kas new critics. Ken ni kritiko iti new criticism, awan serbi wenno
pakaibiangan a madakdakamat wenno maadal iti sinurat ti intension ti autor
(intentional fallacy kunada no gamden nga itugotan wenno suroten ti relasion ti
autor iti sinurat) wenno ti gubuayen ti sinurat iti reader (affective fallacy
kunada no gamden nga ammuen ti reaksion wenno subalit ti reader). Nasken a
sisisina ti autor ken ti agbasbasa iti aniaman a panangtratar iti sinurat. Saan
a nasken a pakarikutan nga adalen no ania ti panggep ti autor ngem ketdi kitaen
laeng ti panggep ti sinurat a mismo. Kasta met a saan a mabalin nga adu ti
meaning wenno intension ti sinurat. Nasken a maymaysa tapno mapaneknekan a
pudno ken puro nga obra iti arte. Ti metodolohia ni new critic ket close
reading wenno close analysis, birokenna iti texto ti relevance ken kinasamay
dagiti balikas, imahen, balabala; nasken nga adda ironia ken paradox a
makunkuna ken masapul nga adda panagkaykaysa amin nga agsisimparat nga elemento
iti obra. Kaaduanna a no agamiris ni new critic, textual analysis ti aramatna,
ken sapsapulenna ti tema ta napateg kenkuana ti kaadda ti pagbatayan ken
pagbatbatayan a tema.
Agarup umarngi ni formalist critic ken ni new
critic iti textual wenno analytical a panagarisit. Isuda dagitay maseknan unay
iti estetika ken teknikalidad dagiti established a literary devices kas koma
iti organic unity, kinapintek dagiti imahen, paradox, irony, metaphor, rukod,
sukog, linaon, kdpy.
No suroten nga istrikto dagiti pagulidanan ken
kalidad ti new criticism ket sapulen kadagiti subjecttay’ ita a mammaliiw nga
Ilokano, awan ti makapudno. Kasta met laeng kadagiti dadduma a teoria wenno
bagi ti kritisismo. Ibagakto no apay. Ngem sakbayna, padasek pay a lasinen ken
itudo ti dadduma kadagiti kunaek a residente a kritikotayo iti Iloko.
Kabayatanna, dagitay paliiw ken mammaliiw nga
ad-adda a nakaconcentrate iti no ania ti intension wenno ti kaipapanan a
pinanggep wenno inggagara ti autor iti sinurat ken dagitay mangipokpokus iti
reaksion wenno interpretasion ti reader ket maidasig ida iti eskuelaan ti
structuralism ken poststructuralism a kampo dagiti deconstructionista ken
hermeneutic critics ken reader-response critics. Kas nadakamaten, mortal a
kabalubal dagitoy a kritiko dagiti new critics. Ken ni hermeneutic critic, ti
insangrat ken inggagara ti autor a meaning ket isu laeng ti valido a meaning ti
sinurat wenno obrana, awanen sabali. Adda ken ni autor ti amin nga autoridad
ken pangngeddeng no ania ti talaga ken pudno a kaipapanan wenno panggep ti
sinuratna (ket ngarud, no adda kibaltang wenno biddut ni autor iti sinurat, isu
ti mataltal, saan a ti sinurat, isu a nasken nga ikagumaan piman ni autor nga
irasonan ti panangisurat ken sinuratna tapno agkinnaawatanda ken ni kritikona).
Ni met deconstruksionista, nupay agkaduada ken hermeneutisista a mangtubngar
ken ni new critic, agdumada iti metodolohia ta ad-adda a bigbigenna ti
karbengan ni reader a mangtagikukua ken manginterpret iti texto ti autor iti
kaykayatna (reader) a meaning ken agduduma a permutasion iti panangipapan ken
papanan. Adda pagkaarngian da deconstructionist ken reader-response critic ngem
idinto a kasla kaykayat ni deconstructionist a bukodan ti texto ket laksidenna
a maminpinsan ti autor, ti met kayat ni reader-response critic ket badanganna
wenno kaduaenna ti autor a mangted iti kaipapanan ti texto, a ti texto ket
agbalin ken agtakder ken maaddaan iti meaning gapu ta adda ni reader wenno gapu
ta adda naabbukay wenno naparnuayna a sungbat wenno subalit wenno meaning ken ni
reader (kabaliktad unay daytoy iti patpatien ni new critic a nasken nga awan
pakainaigan ni reader iti meaning ti texto). Mainayonko ditoy a dagitoy a
teoria ti reader-response ken deconstruction ni Derrida ket adda met laeng
relasionda iti dialogismo ni Bakhtin wenno ti kaadda ti dua a timek iti texto a
mangipaneknek iti dinamismo ken pluralidad ti lengguahe. No patpatalgedan ni
hermeneuticist ti authorial intention, paneknekan daytoy babaen ti dialogic a
panagbasa iti texto a no sadino ket masirarat sadiay ti maikadua a timek nga
isu ti diskurso ti autor malaksid pay iti timek ti karakter kas karakter wenno
iti timek ti narrator, ket maigapu itoy ad-adda a madukal ti intended meaning
(nupay kasta, saan a nasken nga igagara ti autor ti kaadda ti dialogismo iti
texto ta no kasta, agbanag laeng a manipulado wenno editorialized.opinionated
ti sinurat; saan a maigaggagara a parnuayen daytoy ta akem ni reader ti
mangbasa ken mangduktal la ket ammona ti kas koma iti kuna a “reading between
the lines”).
Ket adda met, saan a maaw-awan, dagitay
mangkueskuestion wenno agsapsapul iti naynay a mangmangngegtayo a “social
relevance” wenno “social concern/responsibility/commitment” iti kada sinurat
wenno mannurat. A masapul a no agsuratka ket nasken a laglagipen ti gimong
wenno ti mas ad-adu a kagimongan, nasken nga estoriaem ti biag/kabibiag
nangruna dagiti adda iti agpang wenno dasig ti masasao a “babassit” wenno
dagiti proletario—santo maicontrast kadagiti dasig wenno klase a “dadakkel”
wenno dagiti maaw-awagan iti burgista. Mabalin a saan nga ammo ti dadduma a
mamati wenno agsadag iti kastoy a kita ti panagbasa wenno panagpaliiw wenno
panagdawat a malaksid pay a kanaig ti social realism, ad-adda a maibilang
daytoy iti eskuela ti Marxista nga isip wenno konsepto. Iti teoria ken
kritisismo a Marxista, nasken a ti literatura wenno ti arte in general ket
addaan ideolohikal-sosiolohikal-historikal nga awit ken ramit, rebbengen ti
literatura ti makiraman iti class struggle ket diskasenna ti pakasaritaan
dagiti babassit, baklayenna ti rupir ken laban dagiti maidaddadanes kontra
kadagiti manangidadanes a dasig wenno klase. Isu a ti kaaduan nga obra dagitay
Marxista wenno neo-Marxista (modified wenno mestison a Marxismo a kas kadagiti
teoria da Gramsci, Althusser kdpy wenno dagitay mestiso metten a Marxista a
mabalin payen a madasig kas petiburgista a Marxista) ket maaw-awagan pay iti
proletarian art wenno mass art nga isu met ti karinrinnupak dagitay
mangigangganetget iti pure art. (Mayemphasizeko ketdi ditoy a saan a nasken a maysaka
a practicing wenno hardcore a Marxista [wenno “komunista” pay ketdin] tapno
makasuratka iti kakastoy nga obra. Ket saan met nasken nga awagam kas
“Marxista” wenno “kumatkattigid” daytay maysa nga autor a kastoy ti sursuraten
wenno panagsursuratna. Adu dagiti mannurat wenno artists a kadre wenno gerilia
iti underground wenno kanigid a tignay ngem adu met dagiti mannurat a saan a
nasisita a kadre ngem agsursurat iti linia ti kurditan a Marxista agsipud ta
dagitoy a tema wenno subject wenno texto ket isu ti agdadata a kinapudno iti
sociedadna [kinapudnona ket adu kadagiti agsursurat iti kakastoy ket burgista
ken/wenno petiburgista a maawagan, iti konsepto ti hardline a Marxista].
Agsasabali dagiti ideologues, intellectuals, theorists, artists, itoy a bagi ti
isip.)
*
* *
..Dagita pay laeng. Sumarunonto siguro ti
dadduma. Damo a panangamiris dayta. Ngem dagita ketdi ti napatak a makitak a
pakabennebennegan ti kada paliiw ken mammaliiw no gamden wenno ipilit a lasinen
ken ilasinan. Kunak itay nga awan pay makapudno wenno makatakder nga individual
wenno grupo a mangaklon iti kastoy wenno kasta a bagi ti kritikal nga isip.
Awan ngamin ti puro, aglalaok ket agsusupanget pay ketdi ti adu kadagiti ikut
nga approach ti tumunggal maysa wenno grupo. Natural laeng daytoy ketdi ta awan
pay met ti nagideklara nga individual wenno grupo a: “kastoy wenno kasta ti
patiek a teoria a pagbasarak iti interpretasion wenno readingko.” Awan pay.
Ngem sapay ta addanto, ket addanton.
Saan met ketdi a nasken nga adda maymaysa a
pagsadagan wenno patien a teoria wenno praxis. Kaaduan met a kritiko ket
agbatbatay iti adu ken agduduma a teoria ken agprakpraktis iti adu a
metodolohia nga iti bukodna a wagas ken pamuspusan ket mapagsasaip ken
mapagtitipkelna harmoniously dagitoy a teoria ken praxis.
Ala, ipatinggak pay laeng ditoy ti
panangpadas-panagdursokko a manglasin iti pagbatbatayan nga school of thought
ken pagtigtignayan-pagdakdakiwasan a topograpia dagiti agdama a kritikotayo iti
literatura Iloko (no ketdi, a, mabalin wenno mabalbalinen nga awagan ida kas
“kritiko”). Saan a kompleto wenno definitivo daytoy a panagsirig ta padpadas
ken dursok la ngarud ket barbareng laeng maisalat wenno makaiyalat. Rugi laeng
daytoy, kasla koma intro. Wenno saan pay ket ngata nga intro a makuna,
agkamtud, saan a comprehensivo ta adu pay ti nasken a masukisok ken maadal. Adu
ti pagkamtudan daytoy a panangpadas. Very broad ngamin daytoy a banag a
panangpadas a mangdiskurso iti teoria, kritisismo ken praxis iti literatura.
Bay-ak man koma nga ituloy dagiti dadduma a mannurat wenno agpalpaliiw,
nangruna dagitay kakadua a mas sanay ken mas fully armed wenno mas well-versed
kadagiti kakastoy a banag. #
(Immuna a naipablaak iti mannurat.com idi
Oktubre 19, 2004, sa iti mannurat.tumblr.com.)
No comments:
Post a Comment