Tagisam-itek Pay Laeng ti Tagapulot ken Dadduma Pay a Daniw ni Apo Cles Rambaud

Reaksion Manipud iti Maysa nga Agtutubo nga Ilokano

Ni MIGHTY C. RASING

INYALAT ni Apo Cles Rambaud ti Gunggona a “Writer’s Prize” ti National Commission on Culture and the Arts idi napan a tawen. Sangapulo a daniw ti damo nga insubmitar ni Apo Rambaud iti NCCA ngem tapno malpasna ti sibubukel a proyekto, mangsurat pay iti duapulo a daniw. Tallopulo ngamin a daniw a kas paset ti koleksion ti dandaniwna ti kayat nga ipablaak ti NCCA.

Ti Punto de Bistak a Mangbasa iti Daniw ni Apo Rambaud

Sakbay man pay ti amin, kayatko ti mangted iti maysa a disclaimer. Ibinsabinsak met ngarud ti pagtaktakderak a kas mangbasa kadagiti daniw ni Mng. Cles.

Umuna, saanak a kritiko. Nupay adda dua a sabjekko mainaig iti Daniw idi kolehioak, kurang ti pannakaawatko kadagiti teoria ti Literatura ken Panagsurat.

Adda pay pagkurangak iti pannakaawat iti pagsasaotayo nga Ilokano. Masansan, adda dagiti balikas, idioma ken “cultural references” a diak maawatan. Agsipud ket ngata ta dimmakkelak iti educational system-tayo a nairamut iti prinsipio ken panirigan dagiti taga-Laud. Makunak pay ketdin a nagbalinakon a taga-siudad ket immadayoak payen iti tradisional a kulturatayo nga Ilokano.

Ngem gapu iti daytoy, makunak a maibagik dagiti adu nga agtutubo nga Ilokano nga agtutubo ditoy pagiliantayo a mangibilang iti lenguahe nga Ilokano a kasla “nosebleed” wenno narigaten a maawatan.

Dagitoy ngarud ti limitasionko ken nalabit pagpigsaak metten a mangbasa kadagitoy a daniw. 

Adda tallo a paset ti panangiburayko kadagiti kapanunotan reaksionko kadagitoy a daniw. Umuna, kitaek ti topiko ken tema a trateran dagitoy a daniw, agraman metten dagiti imahe, porma ken istruktura ti tunggal maysa. Maikadua, tratarek met ti Poetics ken kapanunotan ni Apo Rambaud iti panagsurat iti daniw. Kamaudiananna, iserrak ti panangibingayko iti kapanunotak babaen iti panangtamengko no kasano nga apektaran dagitoy a daniw dagiti padak nga agtutubo nga Ilokano.

Dagiti Sangapulo a Daniw ni Apo Rambaud a Nanggun-od iti NCCA Writer’s Prize:

1. Kulibangbang

2. Sirok ti Arbis

3. Daytoy Pusak

4. Puraw

5. Ni Baketko

6. Forest Park

7. Ubing

8. Ni Tata

9. Panagur-uray

10. Tagisam-itek Pay Laeng ti Tagapulot

Topiko ken Tema dagiti Daniw

Agpaay nga Elehia (Elegy) nga agpaay iti balasangna a pimmusay gapu iti sakitna iti puso. Napno dagitoy a daniw iti ladingit, iliw, ken liday. Nupay iti kamaudiananna, kuna ti persona— nga isu ti autor met laeng— “Tagisam-itek Pay Laeng ti Tagapulot.”

Speaker/Persona

Siasino kadi ti agsasao kadagitoy a daniw? Ti met laeng autor— ni Mng Cles. Tapno ngarud maawatan dagitoy a daniw, masapul met nga adda, uray sangkabassit, a pannakaammotayo iti kapadasan ni Mng. Cles. Adda tallo nga annak ni Mng Cles ken ni baketna. Pimmusay ti inauna, maysa a balasang nga agtawen 20, maysa nga agsapa ti Hulio; sakbay a rimuar ti resulta ti Nursing Board Exam nga innalana. Ti adatna, naipasa ti balasang ti eksamenna ngem daksanggasat ta saannan a naawat a personal ti lisensiana.

Inyebkas ngarud ni Mng. Cles, kas ama nga agay-ayat iti anakna, ti ladingitna babaen kadagitoy a daniw.

Iti kastoy ngarud a panirigan, makunatayo a saan a naisina ti katatao ti mannaniw ken ti persona iti daniw. Autobiographical dagitoy a daniw.

Ti saludsodko laeng: No saan nga am-ammo ti agbasa ti daniw ti kabibiag ti mannaniw, maawatanna ngata met a nasayaat ti kaipapanan dagiti daniw?

Malaksid iti sumagmamano a ‘humorous’ a komento iti dadduma a daniw, napno iti ladingit, dung-aw ken lulua dagitoy a daniw. Marikna ti agbasa ti ‘intensity’ ti riknka a parnuayen dagitoy a daniw. Timek ti dung-aw ken liday ti nangruna a marikna kadagitoy a daniw.

Agserserbi nga introduksion ti immune a dua a daniw: Ti Kulibangbang ken Sirok ti Arbis.  Makitatayo ti bileg ti lagip a kas Musa ti Daniw. No napnoanka iti lagip ken “powerful emotions” rumsua ti daniw. Daytoy ti ipasimudaag ti Kulibangbang.

Adda ti persona iti kuarto ti anakna:

            Addaak manen iti kuartom, derosas dagiti diding

            …

            Agkamat iti tuwato, adda pay idi kulibangbang

            Nagdisso iti ulom ket anian nga ikkismo

            Ti kulibangbang, agkatkatawa nga immadayo.

Mabalintayo ngarud a kunaen nga amin dagiti daniw, pinarnuay ti panagmotimot ken pananglaglagip ti persona iti pimmusay nga anakna kabayatan nga adda iti kuartona.

Inayonko man pay a nasamay ti panangaramat ti autor iti “kulibangbang” a kas narrative device wenno metapora iti daytoy a daniw. Adda coherence daytoy a daniw. Mabasatayo iti maudi a tallo a liniana:

            “Ur-urayendaka a kas iti nakalukat a ridaw

            Sika, bassit a mutiak, ngem ita kaduamon

            Kulibangbang a nagpukaw, idi a nagdisso dita ulom.”

Kayatko la unay daytoy dua linia manipud iti “Kulibangbang”:

            “Napintas dagiti kur-it ngem apay a saanko a mabasa?

            Iti likudan dagiti agarubos a lua, sadino ti bullalayaw?”

Ti met daniw a “Sirok ti Arbis,” malagipko ti korus ti maysa a kanta ti Rivermaya idi Dekada Nobenta:

            “Daan daang larawan ang nagdaraan sa aking paningin

            Daan daang nakaraan ibinabalik ng simoy ng hangin

            …

            Hinulog ng langit Na siyang nag-ampon    

            Libu-libong alaalang Dala ng ambon”

Kuna met ti daniw ni Mng Cles:

            “Ay iti sirok ti arbis, agsubli amin a lagip

            Makitkitaka kadagiti ubbing nga aggagarikgik…”

Sumagmamano a Portrait wenno Character Sketches

Panagkunak, adda lima a portrait wenno character sketches a daniw itoy a koleksion: “Puraw”, “Daytoy Pusak”, “Ni Baketko”, “Ubing”, ken “Ni Tata”.

Puraw. Itoy a daniw, ar-arapaapen ti persona a maaddaan iti puraw nga aso, agsipud ta:

            “Awanen ‘di Puraw ta ania ngarud awan met idi

            Pagbayad iti agarado, ta natrangkaso ni Tata

            Isu ni Puraw, naibulon iti basi; linaon pay ti dila

            Masalsallapid a saksaka kadagiti nalinteg a tambak.”

Iti ngarud pannakapukaw ni Puraw, tarigagayan ti persona a masuktan ti asona. Kasla met panangtarigagay ti maysa nga ama a maisubli ti biag ti maysa nga anakna nga awanen ita.

Daytoy Pusak. Pinagabay met ti mannaniw ti imahe ti maysa a pusa a buybuyaenna ken ti matmaturog a buridekna ken no kasano kagaget nga agtrabaho tapno laeng maisikadna ti panagbiag ken panagbasada.

Ni Baketko. Mayat daytoy a character sketch. Diak ammo no ti dakdakamaten a talaga ni Mng Cles ditoy ket ni baketna. Ngem daytoy a character sketch, iladawanna ti rinibu nga inna ken asawa iti entero a lubong. Ipakita ket ngarud daytoy a daniw ni Mng Cles dagiti “gender roles” a nariingantayon.

            “Sika agat-kosina, agat-sabon, agat naalsem a gatas

            Dita muging, nagtutukelan ling-et, ‘toy paniok ipunaskonto”

Malagipko la ket ngarud ti peminista a daniw ni Manang Linda L. Bulong: “Siak ti Reyna.” Kunana “Reyna dagiti pinggan, kaldero ken lunglungan/Namureng a malabaan/ ubbing a madigos ken mapakan/Agturay iti kosina.”

Ubing. Technically, saan a character sketch daytoy, kasla ketdi profile ti panagubing. Ipakita pay daytoy a daniw no kasano ti kabibiag dagiti ubbing, wenno daytoy ngata ket pannakaiparangarang iti pagtungpalantayo inton madanon ti panawen?:

            “A kaaddat’ bagas iti pagbagasan

            Wenno pannaturog iti rabii nga awan mangngegan

            A taguob ti aso; mailiktad ti agdan.”

Gapu iti kinakurang ti oras, diakon palabsan dagiti dadduma pay a daniw. Kitaentayo ketdi dagiti sumagmamano nga obserbasion iti daytoy a koleksion.

Istilo

Awan ti metro wenno rukod dagiti daniw ni Mng Cles. Kuna ti autor: “Awan rukodna, agayusda a kas iti danum iti waig iti kabakiran; mabalinna ti mangusat iti bukodna a dana no rumungsot ti danum gapu iti layus; mabalin met nga agtalinaay ken sumurot iti agus. Iti sabali a pannao, bay-anna a ti tunggal daniw, addaan iti bukod a biag; wayawayaanna, bay-anna nga agsantak ken agrangpaya.”

Nadumaduma ti istilo nga imparang ni Mng Cles kadagitoy a daniwna. Masansan adda dagiti linia a maulit— adda daytoy a linia iti rugi ti tunggal stanza, wenno saan, maulit daytoy a linia iti ungto ti daniw.

            “Addaak manen iti kuartom…” (Kulibangbang)

            “Umir-irut ti kidem ti rabii ket agur-urayak…

            Umir-irut manen ti kidem ti rabii ngem awanak iti ruangan” (Panagur-uray)

            “Sinaludsodda kaniak, komusta ni baketmo?

            Wen, sinaludsodda kaniak, komusta ni baketmo?” (Ni Baketko)

Napintas ti nagbalin nga epekto dagitoy korus a linia. Iparangarangda ti transition wenno no dadduma, panagbalbaliw iti kasasaad ti persona iti daniw.

Nupay saanak a pamiliar kadagiti Teoria iti Literatura, makunak nga adut’ elemento ti Romanticism kadagiti daniw ni Mng Cles— nangruna iti pannakausar dagiti ladawan ti paraangan ken natalna nga aw-away.

Imahe ken Pannakaiparangarang ti Kultura

Nabatad a makita kadagitoy a daniw ti kultura ni Ilokano. Nagtaud met laeng dagitoy iti bukod a kapadasan ti autor idi isu ket ubing pay laeng a dumakdakkel idiay probinsia.

Ania dagitoy nga imahe ken eksena? Adtoy man dagiti sumagmamano:

            “Kadagiti rabii a kingki ti silaw ket no puyotem umaydan

            Dagiti ansisit, mangyaw-awan, ken uray pay dagiti Hapon

            A nangpainum iti daydi Lilo Agaton iti no mano timba a danum.” (Ni Tata)

            “Nagkankanta dagiti pagaw; nagsagawisiw kawkawayan

                        Limmabasak, kinamkamatko ti angin.” (Forest Park)

            “Awanen dagiti kalapaw a naaramid iti garami

            A pangep-ep iti lamiis iti parbangon dagiti agharharana a babbaro

            Iti awaymi a no agsabong dagiti kawayan saan met idi a seknan ti tikag

            Bisin wenno pannakawa; panagugot dagiti bubon.” (Sirok ti Arbis)

Makunatay’ ngarud nga asideg iti kultura ken kannawidan ni Ilokano dagitoy a daniw ni Mng Cles. Agsipud ta dagiti kapadasan, metapora ken imahe a pinurosna, naggapuda amin iti hardin ti kultura Ilokana.

Koneksion ken Relasion Dagiti Henerasion

Saan laeng a maipapan iti ipupusay ken pannakatay dagitoy a daniw. Makitatayo pay ti koneksion ken relasion dagiti henerasion kadagiti nagbabaetan ti linia dagiti daniw ni Mng Cles.

Malagipko pay ketdi ti maysa nga eksena iti pelikola a Lord of the Rings: The Two Towers. Agpatpatang ni Gandalf ken ni Theoden, ari ti Rohan.

Theoden: Simbelmyne. Ever has it grown on the tombs of my forebears. Now it shall cover the grave of my son. Alas, that these evil days should be mine. The young perish and the old linger. That I should live to see the last days of my house.

Gandalf: Théodred's death was not of your making. 

Theoden: No parent should have to bury their child. 

Gandalf: He was strong in life. His spirit will find the way to the halls of your fathers. 

Nalawag a makita ti relasion dagiti amma ken dagiti lilong kadagitoy a daniw. Addaka dita a malaglagip ti persona ti kabibiag ni amangna (Ni Tata, Puraw), ti rigat ti biag idiay away, dagiti pagtaudan ti rag-o ken simple a kinaragsak. Adda pay ketdi paset iti “Sirok ti Arbis” a manglaglagip kadagiti gerilia napapatay gapu iti panagayatda iti ili.

Iti kamaudianna, nasam-it pay latta ti agbiag. Ket kasla iti persona kadagitoy a daniw, kasla ken ni Mng Cles, makunatayo: “Tagisam-itek pay laeng ti tagapulot, apay koma a saan / Ikiwar iti biag a no dadduma, napait, naadat”

Babaen iti panagdaliasat ni Mng. Cles iti riknana a kas ama a napukawan iti anak—inauna pay, kasla metten nangaramid iti mapa ti lagip ken landscape ti puso ti TAO. Sinaludsodna ti adu a saludsod nga agtaud laeng iti puso a napnoan liday ken ladingit. Ket iti kasta, agpaay ngarud nga “affirmation of life and its fullness” dagitoy a daniw numanpay maipapan iti ipupusay ti over-arching a temada.

Narigat ti manglipat nangruna no naimalditen iti puso ti nagan ken lagip ti maysa nga ay-ayaten.

Dagiti Kapanunotan ni Apo Rambaud iti Daniw ken Panagdaniw

Kuna ni Mng Cles:

“Awanen para [kaniak] (kalpasan ti personal a pannakasangol iti datdatlag a pagteng nga isu ti ipupusay), ti kasayaatan, kapupudnuan a mabalinna nga isurat a dandaniw no di met laeng dagiti agwerret iti bukodna a biag, nga isu ti am-ammona unay, a patienna met a saanna laeng a bukod a rikna wenno padas no di pay ket nariknan, napadasan wenno marikna ken mapadasanto met ti sabsabali ken mangibatinto met kadakuada a mangam-amiris iti bukodda a biag.”

Kunana pay:

“Ti Tao nga addaan kadagiti nadumaduma ken di mapugtuan a rikna: managayat, managimon, managayat iti kappia, mannakigubat, nalailo, nalinteg, nakillo, ammonat’ agkatawa, ammonat’ agsangit, naparabur, naimut, mapaay, agballigi. Ket ti Tao, itoy a gundaway—a kas kangrunaan nga aggargaraw kadagiti masurat a daniw— isu ti Proponent. Isu laeng ti makaammo kadagiti padasna, isu laeng ti makautob iti pudno a riknana, ket ngarud, iti panangsuratna kadagiti daniw, saanen nga agkarkarawa ken kangrunaanna, no suratenna dagiti daniw a kas inuulbod, wenno awan kinapudno ti rikna pangpanggepenna nga iburay, awan sabali nga ul-ulbodenna no di met laeng ti bukodna a bagi— nga isu ngatan ti kadaksan a basol iti bukod a bagi.”

Adun dagiti literary theorists (kas ken ni Roland Barthes) a nagkuna nga iti panangawat iti kaipapan ti maysa a teksto, rumbeng nga isina ti intension ti autor ken ti ibagbaga ti teksto. Isu a sinaludsodko itay:

No saan nga am-ammo ti agbasa ti daniw ti kabibiag ti mannaniw, maawatanna ngata met a nasayaat ti kaipapanan dagiti daniw?

Iti met paggappuan ti daniw, nasariwawet ti isip dagiti mannurat. Isu ket ngarud a mabalin ti mannaniw ti agsurat iti “inuulbod” ket uray no saanna pay a napadas, mabalinna met ti agsurat iti nadumaduma a kapadasan— narigat laeng a gun-oden ti “verisimilitude” wenno ti pannakaarngi ti maisurat iti pudpudno a kapadasan.

Iti panagkunak, maawatan latta dagiti agbasa ti kaipapan dagitoy a daniw nupay saanda nga am-ammo ni Apo Rambaud ken ti kapadasannna. Ngem, umun-uneg ti pannakaawat iti daniw no kasta nga am-ammo ti agbasa ti mannaniw.

Kastan. Dios ti agngina!

(Naipresentar iti Dap-ayan 2011: GUMIL Filipinas Convention idi Abril 15-17, 2011 iti Cabugao, Ilocos Sur. Nabulod ti imahe iti flickriver.com)